Telomerler kromozomların her iki ucunda da bulunan yapılardır. Genomumuzu yani tüm genetik bilgimizi parçalanmaya karşı korurlar. Bilindiği üzere vücudumuzun temel yapı taşları hücrelerdir. Vücut hücrelerimiz çoğalmak için mitoz bölünme adı verilen sistemi kullanırlar. Her bölünme esnasında hücrelere eşit miktarda genetik bilginin geçmesi ve aynı tipte iki hücrenin oluşması için DNA kopyalanır. Bu kopyalama esnasında kromozomların her iki ucunda bulunan telomerler kısalır. Bu doğal bir süreçtir ve telomer boylarının kısalması yaşlanmayla ilişkilendirilmiştir.

Telomerlerin boyu kritik noktaya geldiği zaman, hücrelerimiz mitoz bölünmeyi durdurur ve apoptoz adı verilen programlı hücre ölümü ile ortadan kalkarlar. Tüm bu bilgiler ışığında telomerler, hücrenin ömrünü belirleyen bir biyolojik saat gibi çalışırlar.

Telomerlerin kısalması hem doğal bir süreç hem de bir hücrenin aşırı ve kontrolsüz bölünmesini önleyen bir koruma mekanizması olmasına karşın kötü beslenme veya zararlı kimyasallara maruz kalmak, telomer kısalmasını hızlandırır.

Telomerlerin yapısını incelediğimizde, uzun baz dizilerinden oluştuğunu görürüz. Bunları bir kitabın harfleri gibi düşünebiliriz. Her bölünmede bu harflerin silinmeye başladığını düşünürsek telomerlerin önemini daha iyi kavramış oluruz.

Telomer uzunluğu artırılabilir mi?

Bu sorunun cevabı telomeraz adı verilen enzimlerin aktivitesidir. Bu enzimler kitabın sonlarına yeni harfler ekler yani silinen kısımları onarırlar. Böylece hücre yaşlanmaktan kurtulmuş olur. Telomeraz enziminin aktivitesi embriyonik gelişimimizde çok fazladır daha sonra baskılanır ve inaktif hale gelir. Kanser hücrelerinin ölmek bilmeyen hücreler olarak adlandırılmasının bir nedeni de telomeraz enzimlerini yeniden aktif hale getirmeleridir.

Son yapılan araştırmalarda obezite ve sigara kullanımının telomer kısalmasını tetiklediği görülmüştür. Özellikle tütün kullanan kişilerin kan hücrelerinde telomer kısalmasının fazla olduğu gözlemlenmiştir. Kadınlardaki beyaz kan hücrelerindeki telomerlerden her yıl 25.7-27.7 adet baz dizisinin silindiği bulunmuştur. Araştırmanın bir diğer ilginç yanı ise günlük bir paket sigaranın ekstra 5 baz dizisinin silinmesine neden olmasıdır. Böylece 40 yıl boyunca her gün bir paket sigara içen bir kişinin telomer kısalması yüzünden 7.4 sene daha ömrü azalmıştır. Araştırmayı gerçekleştiren bilim adamlarına göre telomer uzunluğu, sigaranın vücut üzerindeki etkisini incelemek için iyi bir biyobelirteç olarak kullanabilir ve her bireyin yaşlanma hızını ölçmekte yardımcı olabilir.

Obezitenin telomer kısalması üzerinde etkisi hücre içinde DNA’ya zarar veren birtakım maddelerin artmasıyla ilişkilendirilmiştir. Serbest oksijen radikalleri adı verilen bu maddeler hücre içinde stres yaratarak DNA hasarına ve telomer kısalmasına neden olurlar. Bu mekanizmayı kanıtlayan birçok araştırma mevcuttur. Obez kadınlardaki telomerler aynı yaş grubundaki diğer kadınlara göre daha kısa bulunmuştur. Telomer kısalmasının obez kişiler üzerinde ortalama ömürden 8.8 yıllık bir kayba neden olduğu belirlenmiştir.

Telomer kısalması kanser oluşumunu nasıl tetikler?

Telomer kısalmasının kanser oluşumunu tetiklediği birçok araştırma ile kanıtlanmıştır. Kısalmış telomerler genomda düzensizlik yaratır. Kitap örneğine dönecek olursak bakımsızlık kitabın harflerini zamanla silmeye başlar. Harflerin silinmesi kitabı anlamsız kılar. Aynı şekilde hücrelerde silinen genetik bilgileriyle normal fonksiyonları getiremez hale gelip, kontrolsüz çoğalmaya ve kanserleşmeye başlarlar. Bu yüzdendir ki kanser hücrelerinde telomer boyutu oldukça kısa bulunmuştur. Kısa telomerlere sahip kişilerin yüksek oranda akciğer, karaciğer, gastrointestinal, baş ve boyun kanserlerine yakalanma riskine sahip olduğu rapor edilmiştir. Bununla birlikte kanserleşen hücreler telomerlerini koruyacak şekilde değişikliğe uğramıştır, yani telomerleri suni (dışarıdan müdahaleli) bir şekilde uzatmaya çalışmak ciddi kanser riski taşıyan bir konudur. Bir hücrenin kanserleşmesi sadece telomer boyu ile açıklanamaz (bakınız, kanserin 10 temel özelliği)

İlgili Konu

- Yazı dizisi: Telomer ve Kanser ilişkisi 2. Kanser tedavisinde telomer hedefli ilaçlar