Almayı düşündüğünüz veya duyduğunuz takviyeler veya vitaminlerinin birçoğuna göre çok daha hayati fonksiyonlara sahip bir elementtir demir. Bununla birlikte demirin fazlasını vücut işlemekte zorlanır ve fazla demir, karaciğer, deri ve pankreas dahil olmak üzere çeşitli organlara zarar verebilir. Fazla demir ayrıca kanser, kalp hastalığı ve Alzheimer hastalığı ile ilişkili olabilir.
Açıkçası demir eksikliği görülmeden demir takviyeleri almak tehlikeli bulunmaktadır. Demir takviyeleri sadece tıbbi gözetim altında ve demir eksikliği tanısı konduğunda alınmalıdır. Demir takviyeleri, ihtiyaç doğrultusunda kullanıldığında faydalıdır.
Demir nedir?
Demir evrende en çok bulunan 6. elementtir. Demirin kimyasal sembolü Ferrum’un kısaltması olarak Fe’dir. Demir atom numarası 26’dır. Demiri vücudumuz üretemez, fakat insanlar ve diğer birçok canlı için önemli bir mineraldir. Demirin insan vücudunda 2 ana işlevi vardır:
- Esas olarak kırmızı kan hücrelerinin (eritrosit, akyuvar) oksijen taşıma kapasitesi için gereklidir.
- Aynı zamanda ana enerji kaynağımız olan adenozin trifosfat üretiminde (ATP) önemli bir rol oynar.
Vücutta demir eksikliği;
- yorgunluk,
- nefes darlığı,
- baş dönmesine neden olan anemiye (kansızlık) sebep olabilir.
Vücuttaki yüksek seviyelerde demir ise;
- karaciğer fonksiyon bozukluğuna,
- diyabete neden olabilen hemokromatoz olarak bilinen tıbbi bir duruma neden olabilir.
Primer (birincil) hemokromatoz, HFE genine bağlı kalıtsal bir genetik bozukluk olarak karşımıza çıkabilir. Sekonder (ikincil) hemokromatoz, aşırı demir alımına bağlı ikincil bir durum olabilir. C vitamini demir emilimini arttırdığı için, beraber alındığında bu risk daha fazladır. Yukarıda belirttiğimiz gibi, demir eksikliğine kıyasla daha nadir karşılaşılan bir durum olmakla birlikte, yüksek demir depoları, kalp hastalığı, kanser ve demans riskini artırabilir.
Vücutta birçok işlevde gerekli olan demirin kaybını engellemek ve vücutta tutmak için çeşitli mekanizmalar bulunmaktadır; örneğin kırmızı kan hücreleri akyuvarların yıkımıyla ortaya çıkan demirin tekrar emilip kullanılması gibi. Eksikliği sorun olduğu gibi fazlalığı da toksik etki yapan demirin vücuttaki düzeyinin dengede tutulması çok önemlidir. Toplam vücut demirini belli aralıklarda tutmaya çalışan hormon ise hepsidin ( hepcidin ) olarak adlandırılmaktadır.
Aşağıdaki şekilde besinlerle aldığımız demirin, bağırsaklardan emildikten sonra nasıl taşındığı, kullanıldığı ve depolandığı resmedilmiştir.
Demir eksikliği anemisi bir hastalık değil bir bulgu olmakla birlikte, altta yatan asıl sebebin/hastalığın araştırılmasını gerektirmektedir. Bununla birlikte demir eksikliği anemisinin genellikle patolojik bir sebebi bulunmamaktadır. En sık sebep olarak besinlerle alınan demirin yetersiz kalması ve kadınların adet sürecinde kaybettikleri kan sayılmaktadır. Ancak, tedaviye cevapsız hastalar için demir eksikliği bulgusunun altında patolojik bir neden aramak gerekmektedir.
Diyet demir kaynakları iki ana kategoriye ayrılabilir: hem ve hem olmayan.
Hem, oksijen-karbondioksit taşıyan hemoglobin molekülünde bulunan demirli-porfirin proteindir. Hem proteini, başlıca kemik iliğindeki olgunlaşmamış eritrositlerde ve karaciğerde sentezlenir. Hem proteini, oksijen bağlama ve taşımada (miyoglobin, hemoglobin), elektron taşınmasında (sitokromlar), fotosentezde (klorofil) ve enzimlerin yapısında görev alır.
- Hem demiri bağırsaktan emilim için daha elverişlidir; kırmızı et, kümes hayvanları, karaciğer ve organ etlerinden elde edilir.
- Hem olmayan demir emilim için daha az hazırdır; bezelye, sert kabuklu kuru yemişler ve koyu yeşil yapraklı sebzelerden elde edilir.
- İlgili konu: Demir eksiliği anemisi belirtileri, nedenleri ve tedavisi (detaylı)
İnsan sağlığında demirin yeri hakkında yaklaşık 5 bin klinik çalışma ve 85 bin bilimsel yayın bulunmaktadır. Bunlar oldukça iyi rakamlardır. Bu haliyle demir, 61 bin yayın ve 3 bin klinik çalışmaya sahip C vitamininden çok daha iyi araştırılmış bir konudur.
- İlgili konu: Yüksek doz C vitamini ve kanser
Demir takviyeleri hemoglobin oluşumunu artırır mı ve anemiyi tedavi eder mi?
Cevap evet, fakat her zaman değil. Demir, demir eksikliği anemisini destekler ve hemoglobini artırır. Ancak, demir eksikliği dışında bir anemi nedeni varsa, yardımcı olmayacaktır; B12 veya folat eksikliği gibi.
Demir, kas fonksiyonunu geliştirir mi?
Araştırmalara göre kas gelişim ve yorgunluğuna destek olması bakımından demirin destekleyici nitelikte olabilir. İspanyol Birinci Ulusal Ligi takımından toplam 22 voleybol oyuncusu iki gruba rastgele ayrılarak, bir gruba 11 hafta boyunca günlük 325 mg demir sülfat verilirken diğer gruba herhangi bir tedavi verilmedi. Çalışma sonunda demir takviyesi alan grubun genel güç değerlendirmelerinde istatistiksel olarak anlamlı artış bulundu.
Yine bir başka çalışmada demir takviyesinin kas yorgunluğunda önemli bir iyileşme ile ilişkili olduğunu bulundu.
Sonuç olarak, bugüne kadar yapılan çalışmalar incelendiğinde demir takviyesi spor yapan kişilerde ve sporcularda kas fonksiyonlarına yardımcı olabilir. Profesyonel sporcuların hücre metabolizmaları daha hızlı olduğu için, genel olarak diğer insanlara göre daha yüksek demire ihtiyaç duyarlar. Bu çalışmalar kısa süreli çalışmalardır ve uzun vadede demir desteğinin güvenli olup olmadığını göstermemektedir.
Demir takviyesi huzursuz bacak sendromunu tedavi eder mi?
Huzursuz bacak sendromu, insanların bacaklarını hareket ettirmeye mecbur hissettikleri bir sağlık sorunudur. Bu özellikle geceleri sıkıntı yaratır, uykuyu ve yaşam kalitesini önemli ölçüde etkileyebilir. Huzursuz bacak sendromunun sebeplerinden birinin, düşük kan demir seviyeleri olduğu düşünülmektedir. Ayrıca huzursuz bacak sendromunda düşük beyin omurilik ferritin düzeyleri görülmektedir (ferritin, demir depolayan proteindir). Yapılan çalışmalarda huzursuz bacak sendromunda demir desteğinin kullanımı konusundaki sonuçlar karışıktır. Güvenilir çalışmalar çoğunlukla huzursuz bacak sendromunda demirin bir rol oynamasını doğrulamamıştır.
Demir takviyesi beyin fonksiyonlarını iyileştirir mi?
Demir ve beyin fonksiyonu arasında muhtemelen bir ilişki var. Ancak, bir çalışma doğrudan ilişkili olmadığını söylemiştir. Demirin mevcut temel hali ve hormonal faktörler, demirin bilişsel fonksiyonları üzerindeki etkisinde anahtar rol oynar gibi görünmektedir. Demir eksikliğinin giderilmesi (ki bu standart tıbbi uygulamadır) akıllıca bir şey olacaktır, ancak bilişsel işlevi güçlendirmek için demir depoları fazla doldurmak iyi bir plan değildir.
Demir takviyesi kronik yorgunluğa/halsizliğe iyi gelir mi?
Evet, ama yorgunluğunuzun sebebi demir eksikliği ise! Demir takviyesinin hemoglobin ve ferritinin yeterli seviyede olacağı şekilde kullanılması, yorgunlukta belirgin bir azalma ile ilişkili bulunmuştur. Demir ihtiyacı önemlidir ve demir eksikliği olan insanlar yorgunluk ve halsizlik yaşayabilirler.
Demir takviyesi bağışıklık sistemini güçlendirir mi?
Demirin bağışıklık sistemini nasıl etkileyebileceğine dair ve demir ile bağışıklığın ilişkisi hakkında çok az yayın vardır. Bazı hayvan çalışmaları da karışık sonuçlar vermiştir.
Demir takviyesi insomnia/uykusuzluk hastalığını tedavi eder mi?
Demir takviyesinin uykuya kısmen yardımcı olabileceği düşünülür. Bir araştırmada ferritin depoları, uygun demir takviyesi ile artırılmıştır. Demir depoları değiştirildikten sonra uyku düzeninde istatistiksel olarak anlamlı bir iyileşme olmuştur.
Demir eksikliği olan kişilerde demirin uykuya yardımcı olabileceğini düşündürse de genel popülasyonda hiç çalışma yoktur ve demir uyku için tavsiye edilemez (özellikle aşırı demir yükü riskleri göz önüne alındığında).
Demir eksikliğinden şüpheleniyorsanız doktora danışın ve tahlil yaptırın, bireysel tahmininiz üzere hareket etmeyin.
Serum ferritini tahlil sonucunda ideal oranın altında ise demir eksikliği tanısı konur. Ferritin düzeyleri akut enfeksiyonlar veya bazı ciddi hastalıklarda yükselebilir. Bu, hastanın gerçek demir durumunu yansıtmayan hatalı gösteren yüksek ferritine yol açabilir. Bu duruma dikkat etmek gerekir.
Demir eksikliği, bazı kişilerde herhangi bir belirti vermezken, bazılarında belirti ve bulgulara neden olabilir. Yaygın demir eksikliği semptomları (şikayetleri) arasında zayıflık, baş ağrısı, kolay yorulma, sinirlilik ve düşük duygu durumu bulunur.
Başlıca demir eksikliği nedenleri şunlardır:
- beslenme ile yetersiz alım,
- yetersiz emilim,
- gebelik,
- kanama,
- kronik böbrek hastalığı,
- doğuştan hemorajik telanjiyektazi ve böbrek pulmoner sendromu gibi doğuştan bozukluklar
- kanser gibi kronik hastalıklar
Demir takviyesi güvenli midir, yan etkileri nelerdir?
Demir takviyesi demir eksikliği olan kişiler için güvenlidir. Demir takviyesinin en yaygın yan etkileri sindirim sistemi ile ilgili sorunlardır. İnsanlar genellikle, mide rahatsızlığı,mide bulantısı, mide ekşimesi, metalik tadı, karın ağrısı, kaşıntıdan şikayet ederler ama en öne çıkan yan etkisi kabızlıktır. Demir takviyeleri ayrıca koyu bağırsak hareketlerine de neden olabilir.
Sonuç olarak; diğer birçok besin ve takviyesinin aksine, fazla demir vücuttan atılamaz. Bu nedenle demir takviyeleri doktor önermediği sürece kullanılmamalıdır. Bunun yerine demirden zengin gıdaları beslenmenize eklemeyi düşünebilirsiniz.
