Kalıtsal kanser nedir?
Kanser, hücresel seviyede genetik bir hastalıktır. Yani genetik hasar olmadan ve bu hasarlar birikmeden kanserleşme olmaz. Bununla birlikte kanserin genetik olması ile kalıtsal aktarılması aynı şey değildir. Kanser söz konusu olduğunda “genetik” ve “kalıtsal” kavramı birbirine sıkça karıştırılmaktadır. Tüm kanserler genetik hasar sonucunda oluşmakla birlikte, tüm kanserlerin %10-15 kadarında bu genetik hasarlar anne-babadan aktarılır ve bu kanserlere kalıtsal kanser denir. Diğer kanserlerde ise genetik hasarlar anne-babadan aktarılmaz, yaşam boyunca çeşitli faktörlere (yaşlılık, sigara, obezite vb) bağlı gelişir ki bunlara da sporadik kanserler denir.
2003 yılında İnsan Genom Projesi’nin tamamlanması ile birlikte, kanser oluşumuna neden olan genetik mutasyonların (değişimlerin) çoğunun vücut yani somatik hücrelerde meydana geldiği bulunmuştur. Bu tür mutasyonlara somatik mutasyonlar denir. Yani, bu hasarlar kalıtım yoluyla yavru döllere geçmez. Ancak daha az sıklıkta üreme hücrelerinde meydana gelen mutasyonlar yavru döllere geçer ve kanser riskini artırıcı yönde etki yapar. Bu tür mutasyonlara germline / kalıtsal mutasyonlar denir.
Kanserler genetik açıdan 3 gruba ayrılır:
- Sporadik kanserler
- Kalıtsal kanserler
- Ailesel kanserler
Sporadik ve kalıtsal kanserlerin farkını yukarıda anlattık, fakat bir de ailesel kanser kavramı vardır. Ailesel kanserler, kalıtsal kanserler ile sıklıkla karıştırılmakta olup, temelinde yatan nedenler farklıdır. Ailesel kanser, ailedeki bireylerde aynı kanser türünün sıklıkla görülmesidir. Örneğin, bir bireyin ailesinde meme kanserleri görülmekte ancak bireyde herhangi bir şekilde meme kanseri yakalanma riskini artıran "kalıtım yoluyla aktarılan gen bozukluklarının" genetik test ile saptanmadığını varsayalım. Bu birey eğer kansere yakalanır ise ailesel kanser kategorisinde değerlendirilir. Ailese yatkınlığa iyi bir örnek "neden sigara içiminin bazı kişilerde kanser yaparken bazılarında yapmadığı"dır. DNA tamir genleri bu ailelerde diğerlerine göre yeteri kadar aktif çalışmıyor olabilir. Bununla birlikte, son yıllarda yapılan araştırmalarda genetik testlerin daha kapsamlı yapılması ile kalıtsal kanserlerin, önceden hesaplandığından daha sık olduğu görülmüştür.
Kalıtsal kanser sendromu nedir?
Kalıtsal kanser sendromu, belirli kanser türlerinin normalden daha yüksek risk altında olduğu bir tür kalıtsal hastalıktır. Kalıtsal kanser sendromlarına ebeveynlerden çocuklara geçen belirli genlerdeki mutasyonlar (değişiklikler) neden olur. Kalıtsal bir kanser sendromunda, ailelerde belirli kanser türleri görülebilir.
Kalıtsal kanser sendromları şu 3 özelliği paylaşmaktadır:
- aynı kanser türüne sahip birkaç yakın aile üyesine (bir anne, kız ve kız kardeş gibi) sahip olmak,
- erken yaşta kanser geliştirmek veya
- aynı kişide iki veya daha fazla kanser türünün gelişmesi.
Kalıtsal kanser sendromlarının örnekleri, kalıtsal meme ve over (kadın yumurtalık) kanseri sendromu, Li-Fraumeni sendromu, Cowden sendromu ve Lynch sendromudur. Aile kanseri sendromu ve kalıtsal kanser sendromu olarak da adlandırılır.
DNA hasarı ve gen mutasyonları
Kansere, hücrelerinizdeki DNA hasarından kaynaklanır. Bu değişikliklere "gen mutasyonları" denir. Gen mutasyonları zamanla vücudunuzdaki hücrelerde birikebilir. Çok fazla mutasyona sahip hücreler normal çalışmayı bırakabilir, kontrolden çıkabilir ve kanserli hale gelebilir. Hücrelerin kansere dönüşecek kadar hasar oluşturması uzun yıllar alabilir.
- Yaşam boyunca hücrelerde oluşan – anne ve babadan aktarılmayan – gen mutasyonlarına "edinilmiş" veya " somatik " mutasyonlar denir.
- Somatik mutasyonlara, zamanla genlerdeki "yıpranma" hasarı neden olur.
- Yaşlanma, hormonlara, çevresel toksinlere ve bazı virüslere maruz kalma mutasyonlara neden olabilir.
- Anne-babadan döl hücreleri (sperm ve yumurta) ile aktarılan ve gen mutasyonlarına ise “germline / kalıtsal” mutasyonalr denir.
Kalıtsal mutasyonlar için genetik test
Kalıtsal bir mutasyon için genetik test ("germ hattı genetik testi" olarak da adlandırılır), kanser gibi hastalıklara neden olabilecek mutasyonları bulmak için kan veya tükürük örneklerinde bulunan DNA'ya bakar.
Genetik testler, insanların kanser riskini anlamalarına, tıbbi kararlar almalarına ve kanser riskini azaltmak veya kanseri erken teşhis etmek için adımlar atmalarına yardımcı olabilir. Halihazırda kanser teşhisi konmuş kişiler için, genetik testler insanların kanserlerini en iyi şekilde nasıl tedavi edecekleri konusunda tıbbi kararlar almalarına yardımcı olabilir.
Genetik test nasıl yapılır?
Kalıtsal kanserler için genetik testi düşünüyorsanız ve nasıl ilerleyeceğinizi merak ediyorsanız, aşağıdaki adımlar bilinçli bir karar vermenize ve planınızla ilerlemenize yardımcı olabilir.
- Kalıtsal bir mutasyonun belirtilerini bilin
- Kanser genetiğinde uzman bir sağlık profesyoneli ile konuşun
- Bu konuda güvenilir bilgi kaynaklarını okuyun
- Kişisel durumunuzu düşünün
- Akranlarınızla konuşun ve ailenizin tıbbi geçmişi hakkında bilgi edinin
Kişisel durumunuz, genetik teste nasıl ve ne zaman devam ettiğinizi etkileyebilir.
- Yeni bir kanser teşhisi almışsanız veya kanseriniz nüks (tekrar) etmişse, genetik testler tedavi kararlarınızı etkileyebilir. Bu bölümde sunulan kanser türlerine ve kalıtsal gen mutasyonlarına özgü bilgilerden faydalanabilirsiniz.
- Kanser tedavisini tamamladıysanız, genetik testler yeni / ikinci bir kanser teşhisi için riskinizi anlamanıza yardımcı olabilir ve kanser taraması ve önleme konusundaki kararlarınızı etkileyebilir.
- Size hiç kanser teşhisi konmadıysa, genetik testler riskinizi netleştirerek kanser taraması ve önleme konusunda karar vermenize yardımcı olabilir.
Her durumda test, akrabalarınıza kanser riski ve bu riski yönetme seçenekleri hakkında bilgi sağlayabilir.
Ailenizdeki kanser hakkında bilgi edinin
Genetik testi düşünüyorsanız, ailenizin tıbbi geçmişini öğrenmek size ve sağlık ekibinize genetik testin yararlı olup olmayacağını ve hangi testin sizin için en iyisi olabileceğini belirlemenize yardımcı olabilir.
Akrabalarınızdan herhangi birinin genetik test yaptırıp yaptırmadığını öğrenin. Biyolojik akrabalarınızdan herhangi biri kalıtsal bir mutasyon için pozitif test yapmışsa, onlardan genetik test laboratuvarı raporlarını ve sağlayabilecekleri herhangi bir aile tıbbi geçmişini paylaşmalarını istemeniz önemlidir.
Ailenizde genetik teste ilk giren sizseniz, sıfırdan başlayarak ailenizin tıbbi geçmişini toplamanız gerekebilir. Kanser teşhisi konan yakın akrabalar, sahip oldukları kanser türü ve teşhis sırasındaki yaşları hakkında bilgi toplamaya çalışın. En iyisi, genetik danışma randevunuz sırasında bu bilgiye sahip olmaktır. Bu bilgiyi, genetik test yapmaya da karar veren tüm akrabalara iletin.
Önemli not: Giderek artan bir şekilde, kalıtsal bir mutasyon testi sağlık hizmeti ortamının dışında, genetik danışma olmadan ve bazı durumlarda doktor olmadan yapılabilmektedir. "Kendi kendine test yap" seçenekleri size cazip gelse bile, kanser genetiği konusunda bir uzmanla konuşarak başlamanızı tavsiye ederiz.
