İyot sağlık için gerekli bir mineraldir. Vücuda gıdalarla birlikte veya iyotlu sofra tuzlarının kullanımıyla girebilen iyot, başlıca ağız yoluyla alınır ve idrarla atılır.
İyot vücut için neden gerekli?
Vücudun büyüme, gelişim ve enerji metabolizmasını yöneten tiroid hormon fonksiyonlarının sağlıklı sürdürülebilirliği için iyot düzeylerinin yeterli olması önemlidir. Tiroid bezi tiroid hormonlarını yapmasında iyot kullanılmaktadır ve bu anlamda iyot, tiroid fonksiyonlarının adeta merkezinde yer almaktadır.
- Hipotirodizm veya hipotiroidi: Doku düzeyinde tiroid hormonu yetersizliği veya nadiren etkisizliği sonucu ortaya çıkan bir hastalıktır. İyot eksikliği de tiroidin hormon yapabilme kabiliyetini sınırlar ve hipotirodi nedenlerinden birini oluşturur.
- Hipertirodizm veya hipertiroidi: Tiroid bezinden tiroid hormon yapımının artmasından kaynaklanan tiroid hormon fazlalığını ifade eder. Kaynağı ne olursa olsun tiroid hormon fazlalığını ifade eden genel terime ise tirotoksikoz (zehirli guatr) denir.
Özellikle hamilelerde iyot ihtiyacı artmaktadır. Çünkü İyotun bebek beyninin erken gelişimi dahil tüm gelişim ve öğrenim evresinde, ayrıca kas, kalp ve iç organların gelişimi için gerekli hormonların yapımında önemli rolü bulunmaktadır.
Çalışmalar, iyot eksikliğinin giderilmesinin, önlenebilir bir zeka geriliği nedeni olduğunu göstermektedir. Özellikle hamile kadınlarda ve bebeklerde orta derecede eksikliğin zeka gelişimindeki olumsuz etkileri nedeniyle ülkelerin kalkınmasında bile gizli etkisi olduğu düşünülmektedir. İyot eksikliği çocuklarda zihinsel gelişimsel sorunların önemli bir nedeni olup, okul çağındaki çocuklarda üreme fonksiyonları ve IQ (zeka) düzeylerinin azalması da dahil olmak üzere birçok etkisi vardır.
Sofra tuzuna neden iyot ilave edilmektedir?
İyot eksikliği ve endemik guatr tüm dünyada olduğu gibi Türkiye’de de önemli bir halk sağlığı sorunudur. Dünya Sağlık Örgütü, Doğu Akdeniz Bölgesi'nde 18 ülkede yaptığı araştırmada nüfusun 3’te 1’inde iyot eksikliği tespit etmiştir.
Gıdalardaki iyot eksikliği nedeniyle insanlarda bölgesel tiroid bezinin büyümesi durumuna endemik guatr denir. T.C. Sağlık Bakanlığı ve UNICEF tarafından 1997-1999 yılları arasında Türkiye’de endemik guatr araştırılması için, 20 il merkezinde, 9-11 yaşları arasındaki 5948 okul çağı çocuklarını içeren çalışma yapmıştır. Seçilen iller daha öncesinde guatrın endemik olduğu bölgelerde yer almaktaydı. Bölgelerde incelenen okul çağı çocukların ultrasonografi ile tiroid büyüklükleri ve idrar iyot düzeyleri ölçülmüştür. Çocukların önemli bir kısmında (%31.8) guatr ve 14 ilde orta-ciddi düzeyde olmak üzere 20 ilin tamamında iyot eksikliği olduğu saptanmıştır.
Bu çalışma sonrası ülke çapında iyot eksikliği ve endemik guatr ile mücadele anlamında tüm sofra tuzlarının zorunlu olarak iyotlanması için gerekli yasal düzenlemeler yapılıp 2000’li yıllar ile birlikte iyotlu tuz kullanımı yaygınlaştırılmıştır.
İyot eksikliği riski kimlerde beklenir?
İyot ağız yoluyla vücuda alınmaktadır. Bir kişide İyot açısından zengin yiyecekler tüketmediğinde veya gebelik dönemi gibi daha yüksek iyot ihtiyacı olduğu durumda yeteri kadar alınamadığı durumlarda iyot eksikliği gelişebilir. İyot eksikliği için riski yüksek kişiler;
- Hamile kadınlar
- Topraklarında çok az miktarda iyot bulunan ülkelerde yaşayan insanlar
- İyotlu tuz kullanmayan kişiler
- Vejetaryen ve vegan diyetini takip eden kişiler olarak sayılabilir.
İyot eksikliğinin belirtileri nelerdir?
İyotun eksikliği temelde tiroid hormonlarının eksikliği ve hipotiroidizm ile benzer belirtiler gösterir. İyot eksikliğinde metabolizma hızı azalır, daha az enerji üretilir ve hücrelerin yenilenmesi yavaşlar.
- Büyümüş tiroid bezi ve boynun önündeki şişlik (guatr)
- Kilo almak
- Yorgunluk
- Güçsüzlük
- Saçlarda dökülme
- Cilt kuruluğu
- Öğrenme ve hafıza problemleri
- Isınamamak
- Kalp hızında yavaşlama
- Gebelik ve hamilelik ile ilgili sorunlar
- Adet düzensizliği veya adet dönemlerinin daha ağır geçmesi
En önemli istenmeyen etkisi (komplikasyonu) nedir?
İyot eksikliğinin en ciddi komplikasyonu hamile kadınlar ve bebekleri üzerinedir. Bebeklerin beyin, sinir, kas, iç organ gelişiminde sorunlar ve ileride yaşlarında zeka gerileğine neden olabilir. Erişkinlerde de en genel tabiriyle yaşam kalitesinin azalmasına neden olur.
İyot eksiği veya fazlası varsa nasıl teşhis konur?
İyot ağız yoluyla alınınca kan dolaşımda fazla kalmaz ve tiroid havuzunda tekrar tekrar kullanılarak ihtiyaç fazlası iyot idrarla atılır. Dışkı yoluyla atılımı yaklaşık %2 düzeyindedir. O nedenle idrarda saptanan iyot konsantrasyonları kişinin son 24 saat içinde aldığı iyot miktarı hakkında iyi fikir vermektedir. Bununla birlikte Dünya Sağlık Örgütü'nün toplumlardaki iyot durumunu belirlemek için yapılan taramalarda kullanılmasını tavsiye ettiği yöntem, hali hazırda idrarda iyot düzeyinin ölçülmesidir.
12 yaşına kadar günlük iyot ihtiyacı 100-150 μg, 12 yaş-erişkin döneminde >150 μg iken, gebelikte ve emzirme döneminde artan ihtiyaç nedeniyle >250 μg günlük iyot alınması gereklidir. Yeterli iyot alan gebede fizyolojik adaptasyon sağlanacak, anne ve bebeği için yeterli tiroid hormonu üretilecektir.
İyot eksikliği nasıl tedavi edilir?
İyot düzeylerinin sağlıklı bir seviyede tutulabilmesi için her gün 150 μg (mikrogram) iyot tüketmelidir. Bu miktar tüm sağlıklı yetişkinlerde iyot ihtiyacının %97-98'ini karşılamaktadır.
İyot en çok hangi besinlerde bulunur?
Diyetle alınabilecek çok az “iyi iyot kaynağı" vardır. Bu, iyot eksikliğinin dünya çapında yaygın olmasının önemli bir sebebidir. İyot suda çözünür olduğu için deniz suyunda bulunur, bu nedenle deniz yosunu (kelp gibi deniz sebzeleri) iyi bir iyot kaynağıdır. Aynı zamanda doğal deniz tuzu da iyot izleri içerecektir. Günlük hayatta tüketebileceğimiz iyot kaynakları, iyot içerikleri ve günlük ihtiyacı karşılama kapasiteleri;
- Deniz yosunu (bütün bir yaprak) >> 1 gramında 16 ila 29 mikrogram (µg) bulunur >> günlük ihtiyacın (Gİ) % 11-19'unu karşılar
- Yoğurt, sade, az yağlı >> 1 su bardağında 75 µg >> Gİ %50'si
- İyotlu tuz >> 1.5 gr (yaklaşık 1/4 çay kaşığı) 71 µg >> Gİ %47'si
- Süt, az yağlı >> 1 bardak 56 µg >> Gİ %37'si
- Ekmek, beyaz >> 2 dilim 45 µg >> Gİ %30'u
- Karides >> 80 gr 35 µg >> Gİ %23'ü
- Dondurma, çikolata >> 1/2 bardak 30 µg >> Gİ %20'si
- 1 yumurta >> 24 µg >> Gİ %16'sı
- Ton balığı, yağda konserve, süzülmüş >> 80 gramında 17 µg >> Gİ %11'i
- Peynir, kaşar >> 30 gramında 12 µg >> Gİ %8'i
- Kuru üzüm >> 1 bardakta 11 µg >> Gİ %7'si
- Yeşil bezelye, dondurulmuş, haşlanmış >> 1/2 su bardağında 3 µg >> Gİ %2'si
- Muz >> 1 orta boy 3 µg >> Gİ %2'si
- Günde 1 yumurta, 1 bardak süt veya yoğurt ve çeyrek çay kaşığı iyotlu tuz yetişkin bir kişinin günlük ihtiyacını karşılıyor gözükmektedir.
Ülkemizde iyot eksikliği neden en fazla Karadeniz'de görülmektedir?
Ülkemizde en çok iyot eksikliği Karadeniz Bölgesi'nde görülmektedir. Bunun nedeni sık yağış alması, seller ve heyelan nedeniyle topraktaki iyot miktarının azlığına bağlı olabileceği gibi bölgede guatrojenik (guatr yapıcı) etki gösteren karalahana ve turp gibi gıdaların sık tüketilmesi olabilir. Guatrojenik özelliği olan bu gıdalar mevcut iyotun tiroid bezine taşınmasını engelleyerek (yalancı iyot eksikliği), mevcut iyot eksikliğini de alevlendirebilmektedir. Guatrojenik etki gösteren diğer gıdalar ise soya, karnabahar, brokoli ve diğer turpgiller olarak sayılabilir.
İyot, çeşitli ilaçlarla etkileşebilir
Demir ve A vitamini eksiklikleri de guatrojenik etki gösterebildiğini gösteren çalışmalar vardır. Selenyum ve çinkonun iyot ile ilişkisini araştıran çalışmalar devam etmektedir. İyodun ve iyot içeren besinlerin bazı ilaçlarla etkileşmesi de mümkündür ve bu ilaçlarla dikkatle kullanılması önerilmektedir. Bunlara örnek olarak anti-tiroid ilaçlar (metimazol), tansiyon düşürücü ilaçlar (ACE inhibitörleri ve potasyum tutucu diüretikler) ve lityum içeren psikiyatrik ilaçlar olarak sayılabilir.
İyot eksikliğinin meme kisti ve kanseri ile ilişkisi var mıdır?
Tiroid ve meme, vücutta iyotu tutan en önemli iki organdır. Meme dokusu hamilelikte ve özellikle emzirme döneminde yüksek bir iyot konsantrasyonuna sahiptir. Bazı çalışmalar iyot takviyesinin iyi huylu meme oluşumlarından biri olan fibrokistik meme hastalığı için yararlı olabileceğini düşündürse de bu konuda akla yatkın belirli bir etki mekanizması hala geliştirilememiştir ve veriler sınırlıdır. 2000’li yılların başında yapılmış bir çalışmada deniz yosunu tüketen Japon kadınlarda meme kanseri oranının azaldığı açıklanmıştır, ancak fazla iyot alımının yan etkileri göz önüne alındığında iyotun meme kanserini önleyici olarak sunulması mümkün olmamıştır.
Tiroid fonksiyon bozuklukları ve meme kanseri riski arasındaki ilişkiyi inceleyen en kapsamlı çalışma 2016 yılında Danimarka'dan gelmiştir. Çalışma kapsamında hipotiroidi tanılı 61 bin, hipertiroidi tanılı 80 bin kadın meme kanseri geliştirmeleri yönünden takip edilmiştir. Bu çalışmanın sonunda, hipotiroidili kadınlarda meme kanseri riskinin hafif azaldığı, hipertiroidili kadınlarda meme kanseri riskinin hafif arttığı görülmüştür. Yani, iyot eksikliği ile yakın ilişkili hipotiroidi durumu - sanılanın aksine - meme kanseri riskini artırıyor değil, azaltıyor gözükmektedir. Bu nedenle, iyot düzeyi ve tiroid fonksiyonları normal olan kişilere, meme kanseri riskini azaltmak için iyot takviyesi almalarını kesinlikle önermemekteyiz.
