Koku Alamamak Bilişsel Bozukluklar ve Alzheimer Demans Erken Belirtisi Olabilir

Dünya çapında ciddi yeti yitimine sebep olan demans (bunama) ve ilişkili bilişsel işlev bozukluklarının nedenlerini saptayabilmek, erken habercilerini/belirteçlerini farkedebilmek, ortaya çıkmasını engellemek ya da geciktirmeyi başarabilmek ve tedavi edebilmek için bir çok bilimsel çalışma yapılmaktadır. JAMA Neurology dergisinde, azalan koku alma ve kokuları ayırd etme becerisinin demansın habercisi başka bir deyişle erken bir belirteci olabileceği ortaya konulmuştur. Bu çalışma ile ilgili bilgi vermeden önce konuyu anlaşılır kılabilmek adına bilişsel işlevler, hafif bilişsel bozukluklar ve demans gibi tanımlamaları açıklamak uygun olacaktır.

Bilişsel İşlevler Nelerdir?

Bilişsel işlevler beynimizin bilinçli olarak yürüttüğü bir grup zihinsel aktivitedir. Örneğin;

• İnsanlarla sözlü ya da sözsüz iki yönlü iletişim kurabilme
• Karşısındakini anlayabilme, dili uygun kullanarak kendisini ifade edebilme (sözel olarak, okuyarak ya da yazarak)
• Bulunduğu zamanın ne olduğunu, yerin neresi olduğunu ve çevresindekilerin kim olduğunu bilebilme
• Dikkati odaklayabilme ve sürdürebilme
• Anlık, yakın ve uzak dönem öğrenilmiş şeyleri ve anıları kaydedebilme hatırlayabilme
• Harfleri, sayıları, şekilleri, cisimleri, yüzleri vs farkedebilme, tanıyabilme, tanımlayabilme
• Planlama, organize etme, problem çözebilme , karar verme doğruyu yanlışı ayırd edebilme, yargılayabilme
• Kendine bakım, yemek hazırlama, giyinme, alışveriş yapma gibi basit günlük aktiviteleri ve çok daha karmaşık aktivite planlarını yapabilme ve yürütebilme

Çeşitli sebepler ile yukarıdaki işlevlerden bir ya da birkaçında yaşanan bozulmalarda bilişsel bozukluklardan bahsedilir.

Hafif Bilişsel Bozukluk (HBB) Nedir?

Sağlıklı yaşlanma sürecinde bilişsel işlevlerde hafif bozulmalar olması normaldir. Hafif bilişsel bozuklukta ise dikkat, bellek, karar verme, problem çözme, günlük aktiviteleri ve karmaşık işleri yürütebilme gibi yukarıda ayrıntılı olarak verilmiş bilişsel işlevler, sağlıklı bir yaşlıdan beklenenden daha kötüdür ancak demansta görülenden daha hafiftir ve günlük yaşamı, işlevselliği bozmaz. Yani hafif bilişsel bozukluk, normal yaşlanma ile demans arasında bir geçiş dönemi gibi düşünülebilir. Ancak her hafif bilişsel bozukluk sonunda demansa döner demek yanlıştır. Genel olarak 65 yaş sonrası %5-20 oranında tespit edilen hafif bilişsel bozukluğun, özellikle unutkanlığın belirgin olduğu amnestik tipi, unutkanlığın belirgin olmadığını non-amnestik tipi, tek belirtili (single domain) ve çok belirtili (multi domain) tipi 4 alt tipi vardır. Çok belirtili amnesik hafif bilişsel bozukluk tipinin demansta en yüksek oranda dönen tip olduğu bilinmektedir.

Demans Nedir?

Demans yaygın olarak unutkanlıkla giden bir hastalık olarak bilinmesine rağmen, esasen bir grup belirtiyi tarif etmek kullanılan şemsiye terimdir. Dikkat ve hafıza sorunları temel belirtiler olabileceği gibi, kişilik ve davranış değişiklikleri, yargılama kusurları, günlük aktivite becerilerinde gerileme gibi başka bilişsel bozukluk belirtilerin de eşlik eder. Alzheimer demansı en sık görülen demans tipidir. Bunu vaskuler demans olarak tarif edilen beyin damarlarındaki sorunlar nedeniyle beynin etkilenen bölümünün yeterli çalışamaması veya tümden hasarlanmasıyla oluşan demans ise ikinci sıklıkta görülendir. Lewy Body Demans, Parkinson Demans, Frontal Lob demansı gibi birçok demans türü mevcuttur.

Zamanla Koku Almada Azalma, Koku Alma Ksurları ve Demans

Otopsi çalışmalarında koku alma duyusu kaybı olan kişilerin koku alma sinir liflerinde (olfactory bulb) ve beyindeki koku alma merkezine giden yolaklar üzerinde plaklar ve yumaklar şeklinde birikimler olduğunu tespit etmiştir. Bu bulgu ile uyumlu şekilde, yapılan çalışmalarda koku duyusu ya da kokuları ayırd etme becerisi kaybı, kötü bilişsel performans, hafif bilişsel bozukluk ya da alzheimer demans ile ilişki bulunmuştur. Bu ilişki, koku duyusu ya da tanımlaması kaybının, hafif bilişsel bozukluk ya da alzheimer demansı için bir risk belirteci ya da hafif bilişsel bozukluğun, alzheimer demansa ilerleyişinin bir göstergesi olabilir mi sorusunu doğurmuştur. Bu çalışma ile koku alma kusurlarının hafif bilişsel bozukluk alt tipleri ve demansa dönüş ile ilişkisi araştırılmıştır.

Yöntem

Bu çalışmaya 2004-2010 yılları arasında 70-89 yaşları arasındaki The Mayo Clinic Study of Aging çalışmasında belitilen kriterlere uygun kişiler dahil edilmiştir. Her bir katılımcının, psikiyatrik ve nörolojik muayenesi ile nöropsikiyatrik testleri yapılmış ve katılımcılar hafif bilişsel bozukluk anmestik tip (HBBa), hafif bilişsel bozukluk non-amnestik tip (HBB na), tek belirtili tip, çoklu belirtili tip, alzheimer demans ve normal bilişe sahip hastalar olarak gruplandırılmıştır. Katılımcıların koku alma becerileri Kısa Koku Ayırt Etme Testi (B-SIT) ile değerlendirilmiştir. 6 tane besin, 6 tane de besin dışı koku verilerek yapılan test, yüksek skor sağlıklı koku alma işlevi ile ilişkilidir. Katılımcılar 15 aylık aralarla takip edilmiş ve başlangıçta yapılan tüm testler tekrarlanmıştır.

Sonuçlar

Başlangıçta normal bilişsel fonksiyonları olan 1630 hastadan 1430'u takip edilebilmiş ve bunların 250 sinde hafif bilişsel bozukluk ortaya çıktığı tespit edilmiştir. Bu 250 kişinin koku alma skorlarında da düşme olduğu gözlenmiştir. Benzer şekilde başlangıçta hafif bilişsel bozukluğu olan 317 kişiden 221'i takip edilebilmiş (HBBa: 185, HBBna: 36) ortalama 3 yıllık izlemde 64 yeni Alzheimer demans vakası tespit edilmiş ve bu vakaların koku ayırt etme skorlarında da düşme saptanmıştır. En belirgin bozulmalar da hafıza, yürütücü işlevler ve dili kullanma ile ilgili bilişsel işlevlerde olmuştur.

Bu sonuçlar doğrultusunda koku alma kusurlarının hafif bilişsel bozukluk özellikle de amnestik tip HHB ortaya çıkışıyla ve bilişsel işlevlerde kötüleşme ile ilişkili olduğu ortaya konmuştur. Aynı zamanda koku alma kusurları, hafif bilişsel bozukluktan alzheimer demansa dönüşle de ilişkilendirilmiştir. Altta yatan mekanizmanın ise sinir hücre harabiyeti olduğu düşünülmüştür. Beynin bazı bölgelerinde çeşitli sebeplerle meydana gelen harabiyetler, hafıza sorunlarına sebep olduğu gibi koku alma kusurlarına da sebep olabilmektedir.

Sonuç olarak, kolaylıkla yapılabilen, pahalı ve girişimsel olmayan koku testlerinin riskli bireylerde bilişsel bozuklukları ve alzheimer demansı erken tespit etme ve ilerlemeyi tahmin etmede önemli bir belirteç olabileceği düşünülmektedir.