Geçen yıl Aralık ayında Çinli bilim insanları meslektaşlarını yeni bir virüs konusunda uyardığında şüpheler Wuhan kentinde bulunan bir pazara yöneldi. O zamandan bu yana neler öğrendik?
Başlangıcın hikayesi: Farklı bir yılbaşı
Maria van Kerkhove ABD’de Noel tatili için kız kardeşi ile birlikteydi. Her zamanki gibi e-postalarını kontrol ediyordu. Haftalar içinde tanınmış bir isim ve yüz olacak olan bir Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) viroloğu olarak, her gün potansiyel bir sorunun sinyallerinin olduğunu söylüyordu.
“Noel zamanında hep bir şeyler olur. Her zaman şüpheli bir durumun sinyali veya uyarısı yapılır. Son birkaç yıldır Mers (Orta Doğu solunum sendromu) vardı – Orta Doğu’dan Malezya’ya, Hindistan’a, Kore’ye veya Asya’da bir yere şüpheli bir seyahat vakası. Yani her zaman bir tür sinyal vardır. Her zaman olan bir şey vardır” dedi.
Bu şüpheli enfeksiyon raporlarını kontrol etmek, Van Kerkhove ve Almanya’dan Christian Drosten, Hollanda’dan Marion Koopmans, İngiltere’de Halk Sağlığından kişiler ve ABD Hastalık Kontrol ve Önleme Merkezlerindeki kişileri içeren seçilmiş bir grup uzman için bir rutindir. Van Kerhhove “Tatillerde buna alıştım” dedi. “Genellikle çok önemli olmazlar. Fakat bu farklıydı.”
Kaynağı bilinmeyen bir grup zatürre vakası
Kışın ortalarında Çin’de kaynağı bilinmeyen bir grup zatürre vakası bildirildi. E-posta, Uluslararası Bulaşıcı Hastalıklar Derneği’nin uyarı ağı olan ProMED tarafından gönderilmişti. 30 Aralık akşamı Wuhan Belediyesi Sağlık Komisyonu tüm tıbbi tesisleri alarm halinde olmaları ve acil durum planlarını uygulamaya koymaları konusunda uyardı.
Van Kerkhove “Ciddiye alınması gereken bir durum olduğunu hemen anladık ve anında sistemlerimizi etkinleştirdik” dedi. O zamandan beri çalışmaya hiç ara vermedi. Günler içerisinde Sars olmadığını, Mers olmadığını, grip, Legionella ya da diğer bir dizi patojenden biri olmadığını anladılar. Bu yeniydi.
DSÖ’nün Zoom üzerinden bilgilendirmelerinde haftada iki kez pandemideki gelişmeleri titizlikle anlatan Van Kerkhove, Mers dahil koronavirüsler üzerine uzun süre çalışmış bir solunum enfeksiyonları uzmanıdır. Var Kerkhove “Bunun yeni bir koronavirüs olabileceğini hemen düşündüm çünkü abartısız hayvanlarda dolaşan yüzlerce hatta binlerce çeşit koronavirüs var” dedi. Bu nedenle koronavirüsler, DSÖ’nün ihtiyaç duyulan salgın araştırması için ayrıntılı planında zaten yer alıyordu. Tehlike oradaydı ve 2003’deki Sars Pandemisi'nden beri biliniyordu.
Van Kerkhove e-postayı gördüğü zaman en az 124 kişinin hastalandığını ve insanların savunmasız olduğu yeni bir virüse yakalandıktan sonra Hubei eyaletinde bazılarının da öldüğünü biliyoruz. Bazıları Kasım ayının ortalarında enfekte olmuş olacak. Neredeyse tamamı (119) eyaletin başkenti Wuhan'daydı. Diğer beşi de hastalanmadan önce oradaydı. Wuhan, mükemmel bir gözetim ve daha sonra şüphe altına girecek birinci sınıf bir biyogüvenlik laboratuvarına sahipti. Grup Wuhan'da tespit edildi fakat hala başka bir yerden gelmiş olacağı muhtemeldi.
- İlgili konu: En ölümcül 12 virüs salgını
Patient zero (ilk hasta)
Hastalığı ilk yayan kişi asla bulunamayabilir. Doğu Afrika'daki Ebola salgınının ilk kurbanının, Aralık 2013'te Gine'nin uzak kısmında ölen Emile Ouamouno adında bir bebek olduğu ortaya çıkmıştı. Ancak Ebola o kadar ölümcül ve diğer hastalıkların çoğunun aksine o kadar da tespiti kolaydı. Şimdiki adıyla Covid-19 zayıf ve yaşlı insanları ciddi şekilde etkilediğinde akut zatürreye benziyordu ve ona ilk yakalanan insanların hiçbir belirti göstermemesi muhtemeldi.
Koronavirüs hayvan pazarından mı çıktı?
İlk ipucu hayvan pazarıydı fakat şimdi, başta kesin bir neden gibi gözüken şey belirsiz. Erken tespit edilmiş 41 vakadan oluşan bir örneklemin %70’i deniz ürünlerinin ve ayrıca yasadışı yollar ile yakalanan ve müşterinin önünde kesilen canlı hayvanların satıldığı Huanan Deniz Ürünleri Pazarının düzenli müşterileri, çalışanları ve sahiplerinden oluşmaktaydı.
Hayvan pazarı, 1 Ocak'ta Çinli yetkililer tarafından kapatıldı, kapsamlı bir şekilde temizlendi ve dezenfekte edildi, ki bu hijyen konusuna yardımcı olurken ipuçlarını da yok etti. Bununla birlikte sürüntü testleri vahşi hayvanların tutulduğu alanlarda virüsün izlerini gösterdi. Ocak ayının sonlarında ticarete bir tat veren pazardaki evcil ve vahşi hayvanlar dükkanından bir sayım listesi çıktı. Liste canlı kurt yavruları, altın ağustos böcekleri, akrepleri, bambu fareleri, sincapları, tilkileri, kalemisleri, semenderleri, kurbağaları ve timsahları içeriyordu. Timsah kuyruğu, karın, dil ve bağırsaklar gibi çeşitli hayvan parçaları satıyordu.
Çin virüsün yarattığı tehdidin farkına erken vardı, fakat batıdaki birçok ülke aylarca bunu anlayamadı
Yine de virüsün pazardan çıktığı kesin değil. Çin devlet medyasının ülke sınırları dışında biri olabileceğine dair en son iddialarına kimse inanmasa da enfekte bir insanın Çin’e gitmiş olması da olasıdır. Dışişleri Bakanlığı Sözcüsü Zhao Lijian Kasım ayının sonlarında yaptığı açıklamada, "Çin vakaları ilk bildiren ülke olsa da bu virüsün Çin'de ortaya çıktığı anlamına gelmez" dedi. "Enfeksiyonun kaynağının izlenmesi, birden çok ülke ve bölgeyi içerebilen ve devam eden bir süreçtir."
Tüm dünyanın güvenliği için bilmek önemlidir. DSÖ, salgın başladığından beri araştırmaktadır. Ocak ayında Wuhan’da ilk hasta olan kişiler, aileleri ve meslektaşları ile konuşarak en iyi bir şekilde kapı kapı araştırma çalışması başlayacaktı. Ancak şehir karantinadaydı; sokaklar ıssızdı. DSÖ'nün Şubat ayının başlarında Çin'e bilgi toplama misyonunu yürütmek üzere atadığı Kanadalı doktor ve epidemiyolog Bruce Aylward, dünyanın geri kalanının neyle karşı karşıya olduğunu henüz anlamadığını söyledi.
Aylward "Çin'e indiğiniz andan itibaren, dünyanın geri kalanının anlamadığı çok ciddi bir şeyle karşı karşıya olduğunuzu biliyordunuz. Uçaktan indiniz ve boş bir Pekin havaalanındasınız. Kesinlikle çok etkileyiciydi, ayak sesleriniz normalde gece gündüz dolu olan Pekin havaalanının büyük devasa salonlarında yankılanıyordu ”dedi.
Alyward, hükümetin salgını ne kadar ciddiye aldığını ve sınırların kapatılması da dahil olmak üzere böylesine kapsamlı bir karantinanın her anlamda ülkeye olan maliyetini görünce sarsıldı. Ancak o aşamada Çin yapması gerekeni yapıyordu – ve pek çok ülkenin yapamadığı şeyi. Kaynağı aramıyor, virüsü yok ediyordu.
Ancak 11 Ocak'ta Çinli bilim adamları dünyaya paha biçilmez bir ipucu verdi. İlk ölümünün (pazarı düzenli olarak ziyaret eden bir adamın) bildirildiği gün, yeni virüsün genetik dizisi yayınlandı.
Bu dizi ve diğerlerinin çoğu o zamandan beri Sars-CoV-2’nin – bu şekilde adlandırılmıştı – en azından uzak atasının Çin'in Yunnan eyaletindeki nalburunlu yarasalarında olmasının muhtemel olduğunu gösterdi. Sars'tan sonra toplanan ve saklanan örnekler, RaTG13 yarasa virüsünün Covid-19'a neden olan yeni bir tanesi ile %96 benzer olduğunu gösteriyor.
Bu yeterli değildir. Her ikisi de yarasa kökenli koronavirüs olan Sars ve Mers'de olduğu gibi, bir aracı konakçı olması gerekir. Mart ayında Virolog Eddie Holmes, Andrew Rambaut ve diğerleri Nature dergisindeki genetik verilerden nelerin çıkarılabileceğine dair bir inceleme yayınladılar. Belirli bir biçimde, yeni koronavirüsün meşhur olduğu spike proteini bir insan hücresindeki belirli bir reseptöre – ACE2 ismindeki – yapışacak bir "reseptör bağlanma alanına" sahiptir. Yarasa virüsleri buna sahip değildir. Fakat Malaya Pangolinlerindeki koronavirüslerin buna sahip olduğuna işaret ettiler.
Pangolinler şüphe altına girdi ama Huanan pazarında listelenmemişlerdi, yine de bu onların orada olmadıklarını kanıtlamıyordu. Ancak, böyle bir virüsü insanlara bir şekilde geçirebilirler ve çok daha aşina olduğumuz muhtemel başka hayvanlar da var.
Yaz aylarında resmi bir anket başlatan DSÖ için hangi türlerin aracı olabileceği ve kalıcı bir virüs rezervuarı olup olmayacağı hakkındaki sorular kritiktir. Temmuz ayında yayınlanan iş tanımında "Şimdiye kadar birkaç ülkede yapılan hassasiyet çalışmaları, evcil kedilerin, gelinciklerin, hamsterların ve vizonların enfeksiyona özellikle duyarlı olduğunu göstermiştir" dendi. Kediler virüsü alıp diğer kedilere bulaştırabilir. Wuhan'da test edilen 100'den fazla kedinin yaklaşık % 14'ünde pozitif örnekler vardı. Kürkleriyle meşhur vizonların – önce Danimarka ve Hollanda'da, daha sonra Avrupa ve ABD'de – virüsü taşıdığı tespit edildi ve toplandı.
Laboratuvardan mı kaçtı?
Yeni koronavirüsün hayvanlardan evrildiğine dair güçlü genomik uzantıya / kanıtlara rağmen, Nisan ayında sağcı haber sitelerinde ve sosyal medyada Çin'i suçlayan heyecan verici teoriler virüsün Wuhan Viroloji Enstitüsü laboratuvarında yapıldığını iddia ettiler. Bu iddiada bulunan bir yazar, Kaliforniya'daki Scripps Araştırma Enstitüsü'nden Kristian Andersen, Nature dergisindeki görevlerinden alındı.
"Analizlerimiz açıkça gösteriyor ki, Sars-CoV-2 bir laboratuvar yapısı veya kasıtlı olarak manipüle edilmiş bir virüs değildir.” Wellcome'ın salgın lideri Josie Golding bunun söylemenin önemli olduğunu söyledi: "Bir grup önde gelen araştırmacı bir araya gelerek bunun neden laboratuvarda yapılmış bir virüs olduğunu düşünmediğimizi söylüyoruz: çünkü asla böyle bir virüs yapmazsınız ve doğada bulunan diğer virüslerle çok fazla bağlantı var."
Surrey, Pirbright'taki bir yüksek koruma tesisinde çalışan Golding, Wuhan laboratuvarından kazara kaçmış olma ihtimalinin de olmadığını söyledi. Bir kişinin laboratuvarda enfekte olması ve bunu tüm dünyaya yayması fikri filmlerin işi dedi. "Bana kanıtı göster... Bu çok gerçekçi gözükmüyor. Hayvanların enfekte olması ve insanların virüsü onlardan kapması çok daha muhtemeldir."
Her nasılsa başladı, avantaj Çin ve diğer Asya ülkelerinin tehdidi fark etmeleriydi. Aylward, batıdaki birçok ülkenin ilk aylarda hala anlamadığını söyledi. Sars'ı deneyimleyen Çin artık tecrübeli ve endişeli idi.
Batıda 1000 vaka varsa, ağır olan 100 vakayı hastaneye kaldıracak. Diğer 900 kişinin nerede olduklarına dair kimsenin bir fikri yok, yani bu şekilde kazanamazsınız… Çin ve Singapur gibi Orta Asya ülkeleri ile Batı arasındaki en büyük fark, tüm orta ve hafif vakaları etkili bir şekilde izole etmelerini sağlayan olağanüstü çabalarıdır.
Nereden geldiğine bakılmaksızın – ya da suçlanmadan – yeni bir virüsle baş etmenin tek yolu onu inanılmaz derecede ciddiye almaktır. Az sayıdaki ülke bunu ilk günden itibaren ciddi bir virüs olarak gördü.
*
İLGİLİ KONULAR
