Çiçek Hastalığına Karşı Aşı 1798 – Tarihin İlk Aşısı 

Tıp tarhiçisi Robert Mulcahy: "Tarihin başlangıcından beri insanlığı korkutan bir hastalık olan çiçek hastalığı, 1700'lerde sadece Avrupa'da yaklaşık 400.000 kişinin hayatına mal oldu ve yüz binlerce kişiyi yara izleri ve bozulmuş yüzlerle yaşamaya mahkûm etti. Çiçek virüsü, bir yangının ormanı aniden sarması gibi tüm şehri bir anda sarabiliyor ve yakalanan herkeste yüksek ateş, dayanılmaz kaşıntılar ve ciltte su dolu kabarcıklara neden olabiliyordu. Hastalığa yakalananların yarısı birkaç hafta içinde ölüyordu ve hastalığın tedavisi yoktu."

Tarihi, yüzlerinde çiçek cilt lezyonlarına bulunan Mısırlı mumyalara (M.Ö. 1100) dayanan çiçek hastalığı, hastanın eşyalarıyla, hastaya yaklaşmayla, sineklerle ve virüslü havanın solunmasıyla bulaşan viral bir hastalıktır.

Tıp Tarihinin En Önemli Dönüm Noktalarından

Uzun yıllar boyunca, İngiliz hekim Edward Jenner, inekler için öldürücü olan ancak insanlar için zararsız olan cowpox hastalığını geçiren sütçülerin çiçek hastalığından korunduklarına dair hikayeler duydu. 1796 yılında, bir sütçünün cowpox lezyonlarından örnek aldı ve sekiz yaşındaki çocuğun cildine attığı iki çizikle örneğini aktardı. Hafif ateşle rahatsızlık geçiren çocuk kısa sürede tamamen iyileşti. Daha sonra Jenner, çocuğu çiçek lezyonlarından gelen örnek ile aşıladı ve çocukta hiçbir hastalık gelişmedi. Jenner, 1798 yılında, "An Inquiry into the Causes and Effects of the Variolae Vaccinae" (Variolae Vaccinae'nin Nedenleri ve Etkileri Üzerine Bir İnceleme) adlı çalışmasında ek bulgular yayınladı. Yaptığı işlemi "aşı (vaccination)" olarak adlandırdı - kelimenin kökeni Latince'de sığır anlamına gelen "vacca" kelimesine dayanır - ve isteyen herkese cowpox aşı örnekleri göndermeye başladı.

Jenner, çiçek hastalığına karşı aşı yapan ilk kişi değildi. Bununla birlikte, çalışması bulaşıcı hastalıkları kontrol etmek için yapılan ilk "bilimsel" girişimler arasında yer almaktadır. Stefan Riedel adlı hekim, "Jenner'ın aşılama konusunda yürüttüğü kararlı tutum ve özverili araştırmalar, tıbbın uygulanma şeklini değiştirdi" diye yazmaktadır. Sonunda, cowpox aşısı dünya genelinde kullanılmaya başlandı ve 1979'a gelindiğinde, rutin aşıya gerek duyulmadan dünya neredeyse çiçek hastalığından tamamen arındırılmıştı.

Çiçek Virüsüne Karşı Aşı Başarısı Neden Tüm Virüslerde Yaşanmadı?

Çiçek virüsüne karşı aşı geliştirilmesi ve bu hastalığın dünya genelinde yok edilmesi büyük bir başarıdır. Ancak, diğer virüslere karşı aşı geliştirmek daha zor olabilir. Bu durumun çeşitli sebepleri vardır:

1. Virüsün yapısı ve özellikleri: Bazı virüsler, yapıları ve yaşam döngüleri nedeniyle aşı geliştirmeyi zorlaştırır. Örneğin, HIV gibi bazı virüsler hücrelere entegre olarak uzun süreli enfeksiyonlar oluşturur ve bağışıklık sisteminden kaçınma stratejileri geliştirir.

2. Mutasyon hızı: Bazı virüsler, hızlı bir şekilde mutasyona uğrayarak yeni varyantlar oluşturur. Bu durum, aşı geliştirme çalışmalarını zorlaştırır, çünkü aşıların sürekli olarak güncellenmesi gerekebilir. Örneğin, grip virüsü her yıl farklı varyantlar üretir ve bu nedenle her yıl yeni aşılar geliştirilmelidir.

3. Bağışıklık yanıtının süresi: Bazı virüslerle ilgili aşılar, bağışıklık sistemi tarafından oluşturulan koruyucu yanıtın süresi nedeniyle sınırlı etkililik gösterir. Örneğin, aşılarla elde edilen korumanın kısa süreli olması, sürekli aşılamayı gerektirebilir.

4. Doğal bağışıklık eksikliği: Bazı virüsler, enfekte olan kişilerde doğal bağışıklık sağlamaz. Bu durum, aşı geliştirme sürecini daha karmaşık hale getirebilir, çünkü aşılar, doğal enfeksiyonun sağlayamadığı bağışıklık sağlamak zorundadır.

5. Teknik zorluklar: Aşı geliştirme süreci, genellikle zaman alıcı ve maliyetlidir. Her virüs için etkili bir aşı geliştirmek, bilimsel ve teknik zorluklarla karşı karşıya kalabilir.

6. Ekonomik ve politik faktörler: Aşı geliştirme ve dağıtımını etkileyen ekonomik ve politik faktörler de vardır. Özellikle düşük yaygınlığa sahip veya düşük gelirli ülkelerdeki hastalıklar için aşı geliştirme çalışmaları, yeterli finansman ve ilgi eksikliği nedeniyle zorluklarla karşılaşabilir.

Diğer Başarılı Virüs Aşıları Nelerdir?

Tarihte birçok başarılı virüs aşısı geliştirilmiştir. İşte bunlardan bazıları:

1. Kızamık aşısı: Kızamık, ciddi komplikasyonlara ve ölüme yol açabilen bulaşıcı bir viral enfeksiyondur. Kızamık aşısı, 1960'larda geliştirildi ve kızamık vakalarında büyük düşüşe neden oldu.

2. Kabakulak aşısı: Kabakulak, özellikle çocuklarda görülen bulaşıcı bir viral enfeksiyondur. 1960'larda geliştirilen kabakulak aşısı, hastalığın yayılmasını büyük ölçüde azalttı.

3. Kızamıkçık aşısı: Kızamıkçık, viral bir enfeksiyon olup genellikle hafiftir, ancak gebelik sırasında ciddi doğumsal anomalilere yol açabilir. 1960'larda geliştirilen kızamıkçık aşısı, hastalığın yayılmasını azalttı ve doğumsal kızamıkçık sendromu vakalarının sayısını düşürdü.

4. Hepatit A aşısı: Hepatit A, karaciğer iltihabına neden olan bir virüstür. 1990'ların başında geliştirilen Hepatit A aşısı, hastalığın yayılmasını önemli ölçüde azaltmıştır.

5. Hepatit B aşısı: Hepatit B, karaciğer enfeksiyonuna neden olan başka bir virüstür ve kronik enfeksiyonlar karaciğer sirozu ve karaciğer kanserine yol açabilir. 1980'lerde geliştirilen Hepatit B aşısı, hastalığın yayılmasını önemli ölçüde azaltmış ve karaciğer kanseri riskini düşürmüştür.

6. Polio aşısı: Polio (çocuk felci), felç ve ölüme neden olabilen bulaşıcı bir viral hastalıktır. 1950'lerde geliştirilen inaktif polio aşısı (IPV) ve 1960'larda geliştirilen oral polio aşısı (OPV) sayesinde, polio vakaları dünya genelinde büyük ölçüde azalmıştır.

7. Human papillomavirus (HPV) aşısı: HPV, cinsel yolla bulaşan bir virüstür ve rahim ağzı kanseri, genital siğil ve diğer kanser türlerine yol açabilir. 2000'lerde geliştirilen HPV aşısı, bu virüsün neden olduğu kanser ve genital siğil vakalarının sayısını azaltmıştır.

8. Coronavirüs (SARS-CoV-2) aşısı: COVID-19 pandemisine karşı geliştirilen birkaç aşı, Faz 3 klinik denemelerinde yüksek etkinlik ve güvenilirlik göstermiştir. Bu aşılar arasında Pfizer-BioNTech (BNT162b2), Moderna (mRNA-1273), AstraZeneca (ChAdOx1 nCoV-19), Johnson & Johnson (Ad26.COV2.S) ve Sinovac (CoronaVac) gibi önde gelen aşılar bulunmaktadır. Bu aşılar, dünya çapında milyonlarca insanın bağışıklanmasında kullanılmış ve hastalığın yayılmasını önemli ölçüde azaltmıştır. Bu nedenle, koronavirüs aşısı başarılı virüs aşıları arasında kabul edilebilir.

9. RSV aşısı: 1960'larda yapılan ilk RSV (Respiratory Syncytial Virus) aşı denemesi, hastalığın şiddetini artıran ve deneyde yer alan bazı çocukların ölümüne yol açan vahim sonuçlar doğurdu. O zamandan beri, RSV aşısı geliştirmek için yapılan denemelerde daha güvenli ve etkili yöntemler kullanılıyor, ancak 2023 yılına kadar tüm yaş gruplarında kullanılabilir etkili bir RSV aşısı geliştirilememişti. 16 Şubat 2023'te NEJM dergisinde yayımlanan dikkat çekici bir çalışma sonucunda RSV aşısı, önemli bir etkinlik göstererek başarılı aşılar grubuna girmiştir. Elbette, bu aşının lisanslanması, geniş çaplı üretime geçilmesi ve yaygın kullanıma sunulması için daha fazla düzenleyici onay ve süreçler gerekmektedir. Ancak şu anki verilere dayanarak, RSV aşısı başarılı bir virüs aşısı olarak kabul edilebilir.

Henüz İstenilen Düzeyde Başarı Elde Edilemeyen Virüs Aşıları Hangileridir?

Başarısız virüs aşı denemeleri, özellikle geliştirme sürecinin erken aşamalarında sıkça karşılaşılan bir durumdur. Çeşitli nedenlerle başarısız olan bazı aşı denemeleri şunlardır:

1. HIV aşısı: İnsan bağışıklık yetmezlik virüsü (HIV) aşısının geliştirilmesi, tıp alanındaki en zorlu zorluklardan biri olarak kalmaktadır. Bugüne kadar birçok HIV aşı denemesi yapılmış olmasına rağmen, hiçbiri tatmin edici bir koruma düzeyi sağlayamamıştır.

2. Dengue aşısı: Dengue virüsü, sivrisinekler tarafından bulaşan ve dengue ateşi adı verilen, bazen ölümcül olan bir hastalığa neden olur. Dengue aşısı geliştirme çalışmaları, birkaç serotipi olan virüsün önceden enfekte olmayan kişilerde hastalığın şiddetini artırabilecek şekilde bağışıklık tepkilerine yol açması nedeniyle zorluklar yaşamıştır. Şu anda sadece dengue virüsüne daha önce maruz kalmış kişilere uygulanan, sınırlı etkinliğe sahip bir aşı mevcuttur.

3. Norovirüs aşısı: Norovirüs, özellikle kapalı ortamlarda hızla yayılan ve şiddetli mide-bağırsak problemlerine yol açan bir virüstür. Norovirüs aşısı geliştirme çalışmaları, virüsün çok sayıda genotipi ve kısa süreli bağışıklık sağlayan doğal enfeksiyonları nedeniyle zorluklarla karşı karşıyadır. Şu anda herhangi bir onaylanmış norovirüs aşısı bulunmamaktadır.

4. Zika virüsü aşısı: Zika virüsü, sivrisinekler tarafından bulaşan ve özellikle hamile kadınlarda ciddi doğum kusurlarına yol açabilen bir virüstür. Zika virüsü aşısı geliştirme çalışmaları devam etmektedir, ancak henüz herhangi bir aşı onaylanmamıştır.

Başarısız virüs aşı denemeleri, bilim adamlarının ve araştırmacıların virüslerin biyolojisi ve bağışıklık sistemine olan etkileri hakkında daha fazla bilgi edinmelerine, yeni teknolojiler ve yöntemler geliştirmelerine ve sonunda başarılı aşılar ortaya çıkarmalarına yardımcı olur. Aşı geliştirme süreci genellikle zaman alıcı ve zorlu olsa da, başarılı aşılar insan sağlığı üzerinde büyük bir etkiye sahip olabilir.

Yazı Görselinin Açıklaması:1802’de İngiliz hiciv yazarı James Gillray tarafından çizilen karikatürde, Jenner'in aşılama teorisi üzerine yapılan tartışma ortamı karikatürize edilmiştir. Karikatürdeki insanların vücutlarından çıkan inekler dikkat çekici bir detaydır.

Yazıda Geçen Tarihi Kişiler: Edward Anthony Jenner (1749–1823)

• Önceki konu: Frenoloji 1796 – Nörolojinin Doğuşu
• Sonraki konu: Beyinciğin Fonksiyonu 1809 – Küçük Beyin Serebellum