Birçok kişi Alzheimer Hastalığı ve Demans terimlerinin aynı anlama geldiğini düşünüyor olabilir. Ancak nörobilim alanında tanı ve tedavi ile ilgili son gelişmeler bu durumu netleştirmiştir. Alzheimer ve demans aynı şey değildir. Alzheimer, demansın bir türüdür.
Demans nedir?
Demans (bunama) bir hastalıktan ziyade genellikle uzun süreli (kronik) ve ilerleyici bir sendromdur. Demans, düşünme, anlama, hatırlama, konuşma ve karar alma becerilerinin azalmasıyla ilişkili bir grup belirtileri tanımlayan genel bir terimdir. Demansta bilinç etkilenmez ancak bilişsel işlevde (yani düşünceyi işleme yeteneğinde) bozulma görülür ve kişinin günlük aktivitelerini gerçekleştirme kabiliyetini azaltacak boyutlara kadar ilerleyebilir.
Demans, dünyadaki yaşlı insanlar arasında engelliliğin ve yakınlarına bağımlılığın ana nedenlerinden biridir. 65 yaş üzerinde demans sıklığı %5-8 arasındadır ve her 5 yılda görülme sıklığı iki kat artmaktadır. 85 yaş ve üzerinde her iki kişiden birinde bir tür demansa sahip olacağı tahmin edilmektedir. Demans sadece bunama yaşayan insanlar için değil aynı zamanda aileleri ve bakıcıları için de zor bir süreçtir.
Demans belirtileri ve evreleri nelerdir?
Demans yavaş başlar ve başlangıçta çoğu zaman fark edilmez. Yavaş yavaş kötüleşir ve her kişiyi farklı şekillerde etkiler. Demans belirtileri büyük ölçüde değişebilse de, özellikle;
• Bellek
• İletişim ve dil
• Odaklanma ve dikkat etme yeteneği
• Muhakeme ve yargı
• Görsel algı gibi temel zihinsel fonksiyonlardan en az ikisi önemli ölçüde bozulduğunda demans akla gelmelidir.
Demans tanısı nasıl konur?
Şüphe halinde nörolojik muayene yapılmasının yanı sıra belirtileri beklemeksizin bir takım noropsikolojik testlerin yapılması erken tanı için faydalıdır. Gereklilik halinde yapısal görüntülemede beyin manyetik rezonans görüntüleme (MRG) ve bilgisayarlı tomografi (BT); işlevsel görüntüleme teknikleri arasında pozitron emisyon tomografisi (PET) ve fonksiyonel MRG (fMRI); moleküler görüntüleme teknolojileri PET, fMRI ve tek foton emisyonlu bilgisayarlı tomografiyi (SPECT) gibi tetkiklerden yararlanılmaktadır. Bir takım biyobelirteçler erken tanıda kullanılabileceği belirtilse de şu an demans için doğrulamış bir biyobelirteç tavsiyesi bulunmamaktadır.
Demansla bağlantılı belirti ve bulgular 3 aşamada anlaşılabilir.
• Erken evre: Fark etmek zordur ve genellikle göz ardı edilir. Başlıca belirtileri unutkanlık, tarihleri, mevsimleri zamanı karıştırmak, tanıdık yerlerde kaybolmak olarak sayılabilir.
• Orta evre: Belirti ve bulgular belirginleşir. Yaşam daha kısıtlayıcı hale gelir. Bunlar arasında son olayları ve insanların isimlerini unutmak, evde kaybolmak, insanlarla iletişimin bozulması, kişisel bakım konusunda yardıma ihtiyaç duymak, gezinme ihtiyacı ve tekrarlayan sorgulama dahil olmak üzere davranış değişikliklerinin yaşanması sayılabilir
• İleri evre: Bu evrede kişiler tam bağımlılığa ve hareketsizliğe yakındırlar ve artık bakıma ihtiyaç duyarlar. Belirtiler arasında yardımlı kişisel bakıma artan bir ihtiyaç duymak, yürüme zorluğu, akrabaları ve arkadaşları tanımakta güçlük çekmek, zaman ve mekandan habersiz olmak, saldırganlığa varan ciddi davranış değişikliklerinin yaşanması sayılabilir.
Demans nedenleri nelerdir?
Bunama eskiden, yaşlanmanın normal bir parçasıymış gibi ileri yaşla bağdaştırılır veya yaşlılık demansı olarak adlandırılırdı. Her ne kadar ileri yaş demans için bilinen en güçlü risk faktörü olsa da, yaşlanmanın kaçınılmaz bir sonucu değildir. Ayrıca, bunama yalnızca yaşlıları etkilemez. Bunama semptomlarının 65 yaş öncesinde başladığı “genç başlangıçlı bunama” durumu vakaların % 9'unu oluşturmaktadır.
Günümüzde demansa neden olan birçok faktörün olduğu bilinmektedir. Alzheimer Hastalığı da demansa neden olan en önemli faktörlerden biridir. Alzheimer Hastalığı bunama vakalarının yüzde 60’dan fazlasına katkıda bulunabilir.
İkinci en sık neden ise damar tıkanıklığına bağlı gelişen vasküler demanstır. Demansın diğer önemli nedenler arasında Lewy gövdeli demans (sinir hücrelerinde gelişen proteinin anormal birikimi), frontotemporal demans (beyinin ön lobunun dejenerasyonu), beyini etkileyen enfeksiyonlar, tiroid hastalıkları, diyabet, vitamin eksiklikleri (B12, B1 ve B6 gibi) sayılabilir.
Değiştirilebilir / düzeltilebilir risk faktörleri ve önleme
Daha çok Alzheimer Hastalığında gördüğümüz genetik yatkınlık durumu haricinde ileri yaşın en önemli risk faktörü olabileceğini belirtmiştik. Ancak burada yaşlılık dönemine kadar benimsediğimiz ve uyguladığımız yaşam tarzının da risk faktörü sayılabileceğini belirtmek gerekir. Bazı araştırmalar fiziksel hareketsizlik, obezite, sağlıksız diyetler, tütün ve alkol kullanımı, diyabet ve orta yaşlarda başlayan yüksek tansiyon ve kolesterolun bunama riskini artırabildiğini göstermiştir. Değiştirilebilir ek risk faktörleri arasında uzun süren uyku bozuklukları, tiroid problemleri, vitamin eksiklikleri, depresyon, düşük eğitim düzeyi ve sosyal çevrenin sınırlanması sayılabilir
Tedavi ve bakım
Demansın şu an bilinen kesin bir tedavisi yoktur. Ancak iyileştirmek veya ilerlemesini durdurmak için özellikle Alzheimer hastalığı alanında çok sayıda klinik çalışmalar yapılmakta ve gen teknolojileri de dahil bir çok yeni tedavi araştırılmaktadır. Donepezil, rivastigmin ve galantamin gibi ilaçlar bazı insanlarda hafıza ve düşünme becerilerini geçici olarak iyileştirebilir veya dengeleyebilir.
Demansın ilerlemesi durdurulamasa da bunama belirtilerinin kötüleşmesi veya ağırlaşması yavaşlatılabilir. Hastaların yaşam kaliteleri iyileştirilebilir. Bazı akıl ve müzik terapisi üzerine yapılan bazı çalışmalar ajitasyon, depresyon ve yaşam kalitesinde düzelme göstermiştir. Farkındalığa dayalı stres azaltma programları, demans hastalarının bakım verenleri arasında stresi azaltmada yardımcı olabilir.
Gıda takviyeleri arasından ginkgo, omega-3 yağ asitleri / balık yağı, B ve E vitaminleri, Asya ginsengi, üzüm çekirdeği ekstresi ve kurkumin (zerdeçal) ile yapılan çalışmalar vardır. Ancak kapsamlı bir araştırma grubundan bugüne kadar bildirilen, demans veya Alzheimer hastalığına bağlı bilişsel bozulmaların kötüleşmesini önleyebilen herhangi bir gıda takviyesi olduğuna dair inandırıcı bir kanıt yoktur.
Özetle demans başlangıcını geciktirmenin mevcut durumda en iyi tedavi seçeneği olacağını söylemek mümkündür. Bu vesile ile bunamayı önlemek için de sağlıklı yaşam alışkanlıklarının gerekliliğini ve erken tanının önemini tekrar vurgulamak doğru olacaktır.
