Tip 1 Diyabet: Kök Hücreden Türetilmiş Adacık Hücreleriyle İnsülin Bağımsızlığı Mümkün mü?

Onyıllardır Beklenen Gelişme

Tip 1 diyabet, pankreastaki beta hücrelerinin otoimmün yıkımı sonucu gelişen ve ömür boyu dışarıdan insülin desteği gerektiren kronik bir hastalıktır.

Modern tıbbi imkanlara rağmen, diyabetli hastaların %75’i, Amerikan ve Avrupa Diyabet Derneklerinin önerdiği kan şekeri kontrol hedeflerine ulaşamıyor. Bu hedefler;

• HbA1c düzeyinin %7’nin altında olması

• Günlük kan şekerinin zamanın en az %70’inde 70–180 mg/dL aralığında kalmasıdır.

Yani her 4 hastadan 3’ü, tedaviye rağmen kan şekerini istenen düzeyde tutmakta zorlanmaktadır.

En gelişmiş sistemlerle bile (örn. otomatik insülin pompası) ciddi hipoglisemi riski sürmektedir. Bu nedenle fizyolojik insülin üretimini geri kazandıracak bir tedavi, klinik diyabet alanında paradigma değişimi yaratabilir.

20 Haziran 2025’te New England Journal of Medicine’da yayımlanan VX-880-101 FORWARD çalışması tam da bu noktada çığır açıcıdır. Bu çalışmada, başka bir sağlıklı donörden alınan (allojenik) kök hücrelerden laboratuvarda üretilen ve tamamen olgunlaşmış pankreas adacık hücrelerinin (zimislecel), Tip 1 diyabetli hastalara tek seferde karaciğerin portal damarına verilmesinin, vücudun yeniden insülin üretmesini sağlayıp sağlamadığı araştırıldı.

---

🧪 FORWARD Çalışma Tasarımı ve Katılımcılar

• Çalışma türü: Faz 1-2, açık etiketli, tek kollu, çok merkezli
• Katılımcılar: 14 hasta (12’si tam doz zimislecel aldı), 7,8–47,4 yıldır diyabeti olan, HbA1c > %7, ciddi hipoglisemi öyküsü ve hipoglisemi farkındalığı bozulmuş bireyler
• Uygulama: Portal vene 0,8 × 10⁹ hücrelik tek doz zimislecel infüzyonu
• Takip süresi: En az 12 ay (çalışma hâlen devam ediyor, 5 yıllık takip planlanmakta)
• İmmünsupresyon: Glukokortikoid (kortizon) içermeyen, uzun süreli protokol

---

📊 Başlıca Bulgular: Sayılarla Devrim

• Ortalama HbA1c düşüşü: %1,81
• Ortalama hedef aralıkta geçirilen süre: %93,3
• Ortalama insülin dozu azalması: %92

Bu veriler, adacık hücrelerinin fizyolojik fonksiyon kazandığını ve bunu sürdürebildiğini göstermektedir.

Yukarıdaki grafik, zimislecel tedavisi alan 12 Tip 1 diyabet hastasında glukoz düzeylerinin zaman içindeki seyrini göstermektedir.

• Tedavi öncesi (bazal dönemde): Yemek sonrası (90. dakika) ortalama glukoz düzeyi oldukça yüksekti (338 mg/dL), açlık glukozu ise 177 mg/dL idi.
• Tedavi sonrası 90. günde: Bu değerler sırasıyla 209 mg/dL ve 141 mg/dL’ye düştü.
• 180, 270 ve 365. günlerde: Glukoz düzeyleri daha da istikrar kazandı:
  • 1 yılın sonunda, açlık glukozu 123 mg/dL,
  • 90. dakika glukozu ise 129 mg/dL olarak ölçüldü.

Bu veriler, zimislecel tedavisinin glukoz kontrolünü hızla ve kalıcı şekilde iyileştirdiğini göstermektedir.

---

⚠️ Güvenlik Bulguları

• En sık yan etkiler: diyare, baş ağrısı, ağız yaraları, nötropeni
• Ciddi yan etkiler:
  • 3 hastada nötropeni → hastaneye yatış
  • 2 yaşam kaybı:
    • Kriptokokal menenjit (protokole aykırı steroid kullanımı)
    • Önceden var olan demansın kötüleşmesi

Yan etkilerin büyük kısmı immünsüpresyona bağlıdır. Zimislecel’e özgü ciddi toksisite gözlenmemiştir.

---

💡 Bu Çalışma Ne Anlama Geliyor?

• Yeniden fizyolojik insülin üretimi sağlanabiliyor.
• Otomatik insülin sistemlerinden daha ileri glisemik kontrol elde edilebiliyor.
• Organ donörüne bağımlı olmayan bir adacık nakli mümkün.
• Klinik hedeflere ulaşamayan yüksek riskli hastalar için umut verici.

Zimislecel’in potansiyeli yalnızca Tip 1 diyabet değil, başka endokrin hastalıklar için de hücresel tedavilere kapı aralayabilir.

---

🔭 Sonuç ve Gelecek Perspektifi

VX-880 (zimislecel) ile yapılan bu ilk klinik çalışma, kök hücreden türetilmiş adacık hücrelerinin insan vücudunda başarılı şekilde işlev görebildiğini göstermiştir. Ancak sonuçlar erken dönemdir; daha büyük, kontrollü ve uzun vadeli çalışmalara ihtiyaç vardır. FDA onay sürecinde faz 3 verileri belirleyici olacaktır.

---

VX-880 (zimislecel) Klinik Araştırmaları Nerede Yürütülüyor?

VX-880 (zimislecel) tedavisine yönelik klinik araştırma, ABD merkezli Vertex Pharmaceuticals tarafından yürütülmekte olup, şu anda Avrupa ve Kuzey Amerika'da 27 farklı merkezde aktif olarak devam etmektedir. Türkiye’ye en yakın araştırma merkezleri arasında Milano, Dresden, Cenevre, Leiden ve Londra gibi şehirlerde bulunan üniversite hastaneleri ve transplantasyon merkezleri yer almaktadır.

VX-880 (zimislecel) tedavisinin değerlendirildiği VX-880-101 FORWARD adlı klinik çalışma, şu anda Faz 1/2/3 aşamasında olup aktif olarak devam etmektedir.

• Başlangıç tarihi: Mart 2021
• Planlanan tamamlanma tarihi: Haziran 2030
• Hedef katılımcı sayısı: 52 kişi
• Güncel durum: Çalışma aktif ve hasta alımı açık görünmektedir.

Çalışmaya, Tip 1 diyabet tanısı almış, en az iki ciddi hipoglisemi atağı geçirmiş ve en az 5 yıldır insülin kullanan 18–65 yaş arası bireyler kabul edilmektedir. Katılımcıların sürekli glukoz ölçüm cihazı (CGM) kullanıyor olması gerekmektedir.

📌 Çalışma, bir grup hastaya tek seferlik zimislecel infüzyonu ve ardından glukokortikoid içermeyen immünsupresif tedavi uygulayarak, insülin üretiminin geri kazanılıp kazanılamayacağını değerlendirmektedir.

Tip 1 diyabetli ve ciddi hipoglisemi öyküsü olan hastalar, bu merkezlere başvurarak çalışma için uygunluk değerlendirmesine alınabilir. Uygun adaylar, tek dozluk zimislecel infüzyonu ve uzun dönemli takip programına dâhil edilebilir.

📎 Klinik araştırmanın resmi kayıt sayfasına şu bağlantıdan ulaşabilirsiniz: NCT04786262 – ClinicalTrials.gov

📩 Ayrıca Vertex firmasının tıbbi bilgi hattına (medicalinfo@vrtx.com) veya doğrudan ilgili merkezlere başvurarak detaylı bilgi talep edebilirsiniz.

Bu araştırma, kök hücre temelli adacık hücre nakli tedavisinin güvenliğini ve etkinliğini anlamak adına son derece kritik bir adımı temsil etmektedir.