Bulantı, midenin üst kısmında hissedilen rahatsız edici bir duygu durumudur ve istem dışı mide içeriğinin dışarı çıkması ‘’kusma’’ ile sonuçlanabilir. Bu şikayetleri geriletecek ilaçlar grubu antiemetikler olarak adlandırılır. Yazımızın içeriğinde aşağıdaki konuları bulabilirsiniz:
- Ortaya çıkış süresine göre kemoterapiye bağlı bulantı çeşitleri
- Kemoterapiye bağlı bulantı ve kusmanın nedenleri
- Kemoterapiye bağlı bulantı ve kusma nasıl tedavi edilir?
- Bulantı yapma riskine göre kemoterapi ilaçları
- Bulantı yapma potansiyeline göre hap şeklinde kullanılan ilaçlar
Bulantı ve kusma kanser tedavisinde en yönetilebilir yan etkileri olmasına rağmen hasta ve hasta yakınları için en korkulan, endişe duyulan yan etkilerdir. Etkili tedavi yöntemleri ile, hastanın yaşam kalitesini bozan bu hoş olmayan yan etkiler önlenebilir. Böylece hastamızın genel sağlık durumunda düzelme ve kemoterapi süreçlerini kolay atlatmasına katkıda bulunabiliriz.
Kemoterapiye bağlı gelişen bulantıyı ortaya çıkış süresine göre üç farklı gruba ayırırız
Akut bulantı: sıklıkla kemoterapinin verilmesi ile birlikte ilk 1-2 saatte başlayıp 4-6. saatlerde en yoğun şekilde hissedilir. Gecikmiş bulantı: kemoterapiden 24 saat sonra ortaya çıkar. Özellikle yüksek doz sisplatin içeren kemoterapi rejimlerinin kullanıldığı durumlarda tedaviden 24 saat sonra başlayıp 2. ve 3. günde en yoğun hissedilen düzeye ulaşır. Bulantı engelleyici ilaçların zamanında kullanımı ile önlenebilir. Beklenti, anksiyete bulantısı: özellikle önceki kemoterapi tedavisinde yoğun bulantı gelişmişse bunun yarattığı sıkıntıya bağlı gelişen kemoterapi öncesi başlayan bulantıdır.
Kemoterapi alan hastalarda gelişen bulantının sebebine bakacak olursak
Bulantı beyindeki kusma merkezi ile organlarımız arasındaki sinir ağı ve organlardaki reseptörleri içine alan çok yönlü etkileşim sonucu ortaya çıkar. Tedavi için geliştirilen ilaçlar bu merkezleri, reseptörleri baskılayarak etkisini ortaya koyar. Kemoterapi alan hastalardaki bulantı ve kusma, hastayla ilişkili ve tedavinin kendisi ilişkili olmak üzere iki gruba ayırırız.
Hastaya bağlı risk faktörleri
- Genç (< 50)
- Daha önceden sigara / alkol kullanımı olmayanlar
- Hastalıklara duyarlı olanlar
- Günlük hayatında kaygı duygusu yoğun olanlar
- Genel performansı düşük olanlar
- Daha önceden kemoterapi almış ve önceki tedavide bulantı gelişmiş olanlar
Tedaviye bağlı risk faktörleri
- Bulantı yapıcı etkisi yüksek kemoterapi ilaçlarını içeren tedaviler
- Kullanılan kemoterapi ilacının dozu ve şekli
- Birden fazla kemoterapi ilacı içeren protokoller
Kemoterapiye bağlı bulantı ve kusma nasıl tedavi edilir?
Kemoterapiye bağlı bulantı ve kusmayı engellemek ve tedavi etmek amacıyla farklı etki mekanizmalarına sahip kullanılan ajanlar mevcuttur. Bu ilaçlar gerek tek başına gerekse birlikte kullanımları bulantının önüne geçilebilmektedir.
5HT3 reseptör karşıtı ilaçlar
5HT3 (hidroksitriptamin, diğer adıyla serotonin) bu reseptörler merkezi ve periferik sinir sistemiminde bulunur. Aktifleştiği zaman beyindeki bulantı ve kusma merkezinin aktifleşmesine neden olur. Bu reseptörün 1950’li yıllarda keşfi sonrası ilaç geliştirme süreci 1984 yılına dayanır ki kanser tedavisinde klinik kullanıma girmesi 1991 yılını bulmuştur.
NK1 reseptör karşıtı ilaçlar
1931 yılında İngiliz farmakoloji profesörü olan John Gaddum at beyni ve barsağında Substans P olarak adlandırılan bir madde keşfetti. Bu madde damar yapısında kasılma ve gevsemelere neden oluyordu. 1970'li yıllarda bu maddenin hem merkezi hem de periferik (beyin ve umurilik dışı) sinir sistemimiz için çok yaygın bir protein olduğu gösterildi. Üç farklı reseptör üzerinden etki eder. Bunlardan biri olan NK1 (Nörokinin 1) stres ve ağrı sinyallerinin iletilmesini ve kas kasılmasını sağlar. Bu reseptöre karşı geliştirlen ilaçlar migrende, kemoterapiye bağlı bulantının önlenmesinde kullanılır.
Çoklu reseptör karşıtı ilaçlar: olanzapin
İlk olarak psikiyatrik hastalıkların tedavisi amacıyla geliştirlen ve yıllardır bu amaçla kullanılan bu ilacın yapılan son çalışmalarda bulantı ve kusmayı önleyici etkisi de ortaya konmuştur. Amerikan Kanser Kongresi'nde olanzapinini (zyprexa) bulantı-kusmada etkinliğini ortaya koyan çalışmanın saygın tıp dergilerinden NEJM'de (New England Journal of Medicine) yayınlanması sonrası yüksek düzede bulantı yapan kemoterapi ilaçlarının kullanıldığı durumlarda bulantıyı önlemek amacıyla 2-4 günlük kullanımı onay almıştır.
Bulantı ve kusma engelleyici ilaçlar
- 5HT3 reseptör karşıtı ilaçlar: Ondansetron (onzyd, zofer, zofran), granisetron (emetril, granexa, granitron, kytril, setron), dolasetron (anzemet), palonosetron (aloxi, palodin, palonex)
- Kortikosteroidler: deksametazon (dekort, kordexa)
- NK-1 reseptör karşıtı ilaçlar: aprepitant (emend), fosaprepitant (emend), netupitant (akynzeo), rolapitant (varubi)
- Çoklu-reseptör karşıtı: olanzapin (zyprexa)
Diğer bulantı-kusma tedavileri
Mevcut ilaçların etkinliği nedeniyle pek ihtiyaç duyulmasa da düşük düzeyde bulantı kesici etkisi olan metoklopramidin (metpamid), ayrıca merkezi sinir sistemi üzerinden etki eden haloperidol, scopolamin, cannabinoidlerin de etkili olduğu ortaya konmuştur. Fakat bu ilaçların kullanımında merkezi sinir sitemini baskılamazı ve olanzapin (zyprexa) ile etkileşebilmesi nedeniyle dikkat edilmesi gerekir. Antiemetiklerin kemoterapi risk sınıflamasına göre birlikte kullanımı Bu tedaviler size hekiminiz tarafından aldığınız kemoetrapi rejimine, sizin kişisel özelliklerinize göre planlanacaktır.
Bulantı yapma riskine göre kemoterapi ilaçları
Yüksek riskli (> %90)
- Antrasiklin ve siklofosfamid kombinasyonu
- Dakarbazin
- Doksorubusin (dozu ≥ 60mg/m2)
- Epirubusin (dozu > 90mg/m2)
- İfosfamid (dozu ≥ 2g/m2)
- Karmustin (> 250 mg/m2)
- Karboplatin (doz ≥ 4AUC)
- Mekloretamin
- Sisplatin
- Siklofosfamid (dozu > 1,5g/m2)
- Streptozosin
Orta düzeyde riskli (%30-90)
- Aldeslökin 12-15 Miu/m2
- Amifostine >300 mg/m2
- Arsenik trioksid
- Azasitidin
- Bendamustin
- Busulfan
- Daktinomisin
- Daunorubisin
- Doksorubusin (dozu < 60mg/m2)
- Epirubisin (dozu < 90mg/m2)
- İdarubusin
- İfosfamid (dozu < 2g/m2)
- Interferon alfa (10 Miu/m2)
- İrinotekan
- Karboplatin (dozu < 4AUC)
- Karmustin 250 mg/m2
- Klofarabin
- Melfelan
- Metotreksat 250 mg/m2
- Oksaliplatin
- Siklofosfamid
- Sytarabin
- Temozolamid
- Trabecktedin
Bulantı yapma potansiyeline göre HAP şeklinde kullanılan ilaçlar
Yüksek riskli (> %30)
- Altretamine (Hexalen)
- Busulfan (≥ 4 mg/gün) Busulfex, Myleran
- Ceritinib (Zykadia)
- Crizotinib (Xalkori)
- Cyclophosphamide (≥100 mg/m2 /d) (Endoksan)
- Estramustine (Emcyt)
- Etoposide (Lastet)
- Lenvatinib (Lenvima)
- Lomustine (Gleostine)
- Mitotane (Lysodren)
- Olaparib (Lynparza)
- Panobinostat (Farydak)
- Procarbazine (Matulan)
- Rucaparib (Rubcara)
- Temozolomide (>75 mg/m2/gün) (Temodal, Temomid)
- Trifluridine/tipiracil (Lonsurf)
Orta düzeyde riskli (< %30)
- Afatinib (Gitrif, gilotrif)
- Alectinib (Alecensa)
- Axitinib (Inlyta)
- Bexarotene
- Bosutinib
- Busulfan (< 4 mg/d)
- Cabozantinib (Cometriq)
- Capecitabine (Capeda, Xeltabin, Xeloda)
- Chlorambucil
- Cobimetinib (Cotellic)
- Cyclophosphamide (< 100mg/m2/gün) (Endoksan)
- Dasatinib (Syprcel)
- Dabrafenib (Tafinlar)
- Erlotinib (Tarceva)
- Everolimus (Afinitor)
- Fludarabine (Fludara)
- Gefitinib (Iressa)
- Hydroxyurea (Hydrea)
- Ibrutinib (Imbruvica)
- Idelalisib(Zydelig)
- Imatinib (Glivec)
- Ixazomib (Ninlaro)
- Lapatinib (Tykerb)
- Lenalidomide(Revlimid)
- Melphalan (Alkeran)
- Mercaptopurine (Purinethol)
- Methotrexate
- Nilotinib (Tasigna)
- Osimertinib (Tagrisso)
- Palbociclib (Ibrance)
- Pazopanib (Votrient)
- Pomalidomide(Pomalyst)
- Ponatinib(Iclusig)
- Regorafenib (Stivarga)
- Ruxolitinib(Jakavi)
- Sonidegib(Odomzo)
- Sorafenib (Nexavar)
- Sunitinib (Sutent)
- Temozolomide (Temodal, Temomid)
- Thalidomide(Thalomid)
- Thioguanine (Tabloid)
- Topotecan (Hycamptin)
- Trametinib (Mekinist)
- Tretinoin (Vesanoid)
- Vandetanib (Caprelsa)
- Vemurafenib (Zelboraf)
- Venetoclax (Venclexta)
- Vismodegib (Erivedge)
- Vorinostat (Zolinza)
