Bilişsel Davranışçı Terapi Nedir? Kanser Hastalarına Nasıl Fayda Sağlayabilir?

Kanser tedavisi sonrası hayatta kalan bireylerde uykusuzluk (insomnia), depresyon, anksiyete ve kanserle ilişkili bilişsel bozukluklar sıkça görülmekte ve yaşam kalitesini önemli ölçüede etkilemektedir. 29 Mart 2024'te Journal of Clinical Oncology dergisinde yayımlanan bir çalışma, bilişsel davranışçı terapinin (BDT) insomnia tedavisindeki etkilerini ve bu tedavinin videokonferans ortamında uygulanarak kanserle ilişkili bilişsel bozukluklar üzerindeki etkilerini değerlendirmiştir. Çalışma, 7 hafta süren randomize kontrollü bir protokole dayanarak tasarlanmış olup uyku ve bilişsel işlevlerdeki değişimleri detaylıca analiz etmiştir.

Bilişsel Davranışçı Terapi (BDT) Nedir?

Bilişsel Davranışçı Terapi (CBT, Cognitive Behavioral Therapy), bireylerin olumsuz düşünce kalıplarını ve bu düşüncelerden kaynaklanan davranışları değiştirmeyi hedefleyen, kanıta dayalı bir psikoterapi yöntemidir. Psikiyatristler veya klinik psikologlar tarafından uygulanır.

BDT, bireylerin stres, kaygı, depresyon, uykusuzluk ve çeşitli psikolojik sorunlarla başa çıkmalarına yardımcı olmak için düşünce-duygu-davranış döngüsünü ele alır. Terapi sürecinde, bireylerin gerçekçi ve işlevsel düşünceler geliştirmesi sağlanarak duygusal iyilik hali ve davranış değişikliği teşvik edilir.

BDT'nin etkili olduğu yaygın alanlar arasında uyku bozuklukları, travma sonrası stres bozukluğu (TSSB), obsesif kompulsif bozukluk (OKB), depresyon ve kaygı bozuklukları bulunur. Yöntem, genellikle yapılandırılmış seanslar ve ev ödevleri ile desteklenir ve kısa süreli fakat etkili bir terapi süreci sunar.

• İlgili konu: Bilişsel Davranışçı Terapi'nin Tarihi – 1963

Uykusuzluk için Bilişsel Davranışçı Terapi (CBT-I, Cognitive Behavioral Therapy for Insomnia), kronik uykusuzluk tedavisinde kullanılan kanıta dayalı bir psikoterapi yöntemidir. Bu terapi, uykusuzluğa neden olan düşünce kalıplarını ve davranışları hedef alarak uyku kalitesini ve sürekliliğini iyileştirmeyi amaçlar. BDT-I, ilaçsız bir tedavi yöntemi olması nedeniyle uzun vadede sürdürülebilir bir çözüm sunar.

Kanser Tedavisi Tamamlananlarda Uykusuzluk ve Bilişsel Bozukluklar

Kanser tedavisi tamamlananlarda insomnia yaygın bir belirtidir ve yorgunluk, anksiyete, hafıza sorunları ile dikkat eksikliği gibi diğer bilişsel bozukluklarla birlikte görülür.

Uyku ve Bilişsel İşlevler Arasındaki Bağlantı

Uyku eksikliği, dikkat ve hafızada kayıplara neden olabilir. Dr. Garland'ın liderliğini yaptığı bu çalışma, insomnia tedavisinin yalnızca uykuyu değil, bilişsel fonksiyonları da iyileştirebileceği hipotezi üzerine yoğunlaşmıştır.

Çalışmanın Tasarımı ve Yöntemi

Müdahale: BDT-I Protokolü

• Süre: 7 hafta boyunca haftalık bireysel seanslar.

• Seans Süreleri: Her seans ortalama 1 saat.

• Uyarlama: Standart protokole ek olarak yorgunluk, ağrı veya depresyon gibi bireysel semptomlara göre esneklik sağlanmıştır.

Katılımcılar ve Randomizasyon

• Katılımcı Sayısı: 132 kanser tedavisi tamamlanmış birey.

• Gruplar: Katılımcılar rastgele iki gruba atanarak "hemen tedavi" ve "2 ay bekleme" grubuna ayrılmıştır.

• Dahil Edilme Kriterleri: En az 6 ay önce kanser tedavisini tamamlamış bireyler.

Bulgular

1. Uykusuzluk Belirtilerinde İyileşme

BDT-I, insomnia belirtilerinde hem klinik hem de istatistiksel olarak anlamlı düzeyde iyileşme sağlamıştır:

• Insomnia Ciddiyet İndeksi: Ortalama 11 puanlık bir iyileşme gözlenmiştir (klinik anlamlı değişim eşiği 8,4 puandır).

• Uzun Süreli Etkiler: İyileşme etkileri 3 ve 6 aylık takiplerde de sürdürülmüştür.

2. Bilişsel İşlevlerde İyileşme

Bilişsel işlevler hem subjektif hem de objektif ölçütlerle değerlendirilmiştir:

• Subjektif Bilişsel Değerlendirme:

  • FACT-Cog ölçeği kullanılmış ve katılımcıların %75’i klinik anlamlı bir iyileşme bildirmiştir (bekleme listesi grubunda %43).

• Objektif Değerlendirme:

  • Hopkins Sözel Öğrenme Testi gibi testlerle bırakılan performans artışı objektif olarak ölçülmüştür.

3. Mediasyon Analizleri

Yapılan analizlerde, insomnia tedavisinin bilişsel işlevlerdeki iyileşmenin anahtarlaşıcı bir faktör olduğu sonucuna ulaşılmıştır.

Sanal BDT-I ve Klinik Avantajları

Sanal BDT-I Uygulaması

Tüm seanslar sanal ortamda, video konferans platformları kullanılarak gerçekleştirilmiştir. Bu yaklaşım, coğrafi engelleri ortadan kaldırarak tedaviye erişimi artırmıştır.

Avantajlar

1. Erişim Kolaylığı: Kırsal bölgelerde yaşayan hastalar da terapiye erişebilmektedir.

2. Düşük Maliyet: Yüz yüze terapiye göre daha ekonomiktir.

3. Esneklik: Hastalar kendi programlarına uygun zamanlarda tedavi alabilir.

4. Kanıta Dayalı Etkililik: Sanal BDT-I, yüz yüze tedavi kadar etkili bulunmuştur.

Sınırlılıklar

• Teknolojik Erişim Eksikliği: Bazı hastalar internet veya uygun cihaza erişim sıkıntısı yaşayabilir.

• Motivasyon Sorunu: Yüz yüze desteğe alışkın olan bireyler, kendi kendine yönlendirilen programlarda zorluk çekebilir.

BDT-I’nin Bileşenleri

BDT-I protokolü, uyku kalitesini iyileştirmeyi amaçlayan temel bölümlerden oluşur:

1. Psiko-Eğitim: Uyku süreci ve uykusuzluğun etkileri hakkında bilgilendirme.

2. Uyku Kısıtlaması: Yatakta kalma sürelerini uyku süreleriyle uyumlu hale getirme.

3. Uyarıcı Kontrolü: Yatak odasının yalnızca uyku ve dinlenme için kullanılması.

4. Bilişsel Yeniden Yapılandırma: Uykusuzlukla ilişkili olumsuz düşüncelerin daha gerçekçi ve olumlu düşüncelerle değiştirilmesi.

5. Gevşeme Teknikleri: Meditasyon ve nefes egzersizleri ile kaygının azaltılması.

6. Uyku Hijyeni Eğitimi: Uygun şartlarda uyumak için alışkanlık kazandırma (örneğin, karanlık ortam, kafein tüketim sınırlaması).

Sonuç

BDT-I, insomnia tedavisinde etkinliği kanıtlanmış bir psikoterapi yöntemi olup kanserle ilişkili bilişsel bozukluklarda da olumlu etkiler sağlamaktadır. Sanal BDT-I uygulamaları, tedaviye erişimde coğrafi ve lojistik engelleri ortadan kaldırırken maliyet etkin bir çözüm sunmaktadır. Ancak, bireysel ihtiyaçlar gözetilerek uygulamanın kişiselleştirilmesi önemlidir. İleri dönemde yapılacak çalışmalar, bu tedavi yönteminin farklı hasta gruplarındaki etkinliğini değerlendirmeye devam etmelidir.