Plastik ve Kanser

Plastiğe maruz kalmanın insanlar için potansiyel sağlık etkileri konusunda giderek daha fazla endişe duyuluyor, çünkü plastik her yerde çok yaygın. Bisfenol A (BPA) ve ftalat gibi plastiklerde bulunan bazı bileşenlerin endokrin (hormonal) sistem üzerine etkisini değerlendiren çalışmalar olmasına rağmen, plastik ve kanser riski ve çevresel maruziyeti değerlendiren görece daha az sayıda çalışma ve net olmayan sonuçlar vardır. Bu konudaki birçok araştırma, plastik üretiminde çalışanlar arasında kanser sıklığını değerlendiren mesleki maruziyet çalışmalarıdır. Bu çalışmaların çoğu, stiren (styrene) ve BPA'ya maruziyet ile kanser riski ilişkisini araştırmıştır. Genel olarak, çalışmalar az sayıda tutarlı bulgu sergilemiş ve net bir plastik-kanser riski ilişkisi ortaya koymada sonuçsuz kalmıştır. Yazımızda stiren ve BPA maruziyetinin, kanser riski ile ilişkisi ayrı ayrı değerlendirilmiştir.

Plastik ürünlere maruz kalma

Bir vaka-kontrol çalışmasında, plastik ürünlere maruz kalmanın, uterus (rahim) miyomu (iyi huylu bir oluşum) sıklığı üzerindeki etkisi değerlendirildi. Bu çalışmada, plastiğe maruz kalmayı kesinleştirmek için kişisel anketler ve görüşmeler yapıldı, ancak bu maruziyetin neyle ilgili olduğuna dair bir tanım bildirilmedi. Çalışmaya Çin'den 30 ila 50 yaşlarında 1200 menopoz öncesi kadın dahil edildi. Plastik ürünlere sık maruz kalma, uterus miyomunun artmış riski ile önemli ölçüde ilişkiliydi.

Not: Vaka-kontrol çalışmaları, genellikle (ama her zaman değil) geriye doğru çalışır. Önce bir sonlanım belirlenir (mesela yukarıdaki örnekte miyom) ve geriye dönük olarak bu hastalığa yol açmış olabilecek maruziyetler (örneğin plastik) sorgulanır ya da araştırılır. Bu gruba vaka grubu adı verilir. Bu vaka grubunun geldiği toplumdan benzer özellikte bir kontrol grubu alınarak bu grubun da geriye dönük maruziyetleri sorgulanır ve iki grup hastalık gelişimi açısından karşılaştırılır.

Bir başka vaka-kontrol çalışması, coğrafi bölgeleri endüstriyel alanlar ve meme kanseri riski ile ilgili olarak değerlendirmiştir. Bu çalışma 1962 bireyden oluşuyordu: 452 meme kanseri ve 1511 kontrol olgusu. Sanayi alanlarından uzaklıklar katılımcıların konutlarına göre hesaplanmıştır. Plastik ve metal yüzey işleme ile ilgili sanayi bölgelerine 3 km mesafede yaşayan kadınlar arasında meme kanseri için fazla risk olduğu saptanmıştır. Fakat bir sanayi ortamında, maruz kalınan tek madde türü plastikler değildir (hava kirliliği, birçok petrol yan ürünü vs); bu yüzden bu çalışmada da plastik-kanser ilişkisine dair net bir sonuca varılmamıştır.

- İlgili konu: Meme kanseri riskini artıran yüksek öncelikli kimyasallar tanımlandı

Stiren (sytrene) nedir?

Stiren bir benzen türevidir. Bu benzen türevi, kolayca buharlaşan ve tatlı bir kokuya sahip olan renksiz yağlı bir sıvıdır. Stiren, polistiren ve birkaç kopolimerlerin öncüsüdür; etenilbenzen, vinilbenzen ve fenileten olarak da bilinmektedir. 2010 yılında yaklaşık 25 milyon ton (55 milyar dolar değerinde) stiren üretilmiştir.

Stiren, bazı bitkilerde ve yiyeceklerde (tarçın, kahve çekirdeği ve yer fıstığı) az miktarda doğal olarak bulunur ve ayrıca kömür katranında bulunur.

Sistematik bir gözden geçirme ve bir meta-analiz de dahil olmak üzere birçok epidemiyolojik (toplum gözlemine dayalı) çalışma, kanser riskine plastik maruziyetinin (stiren dahil) etkisini değerlendirmiştir, ancak sonuçlar net değildir ve kimi zaman birbiri ile çelişmektedir. Stirene maruz kalan plastik endüstrisindeki çalışanların sistematik olarak gözden geçirilmesi, herhangi bir kanserde tutarlı bir artmış risk bulamadı - ancak çalışmanın, Stiren Bilgi ve Araştırma Merkezi'nden bir hibe ile finanse edildiğini belirtmek gerekir. Danimarka'da güçlendirilmiş plastik ürünler üreten 443 şirketten 72.292 işçiyi kapsayan büyük bir çalışma, herhangi bir kanser türü için risk artışı buldu. Bununla birlikte bu risk artışı 1964 ile 1989 yılları arasında istihdamına başlayan işçiler için geçerli idi; 1990 yılından sonra işe başlayan işçiler arasında kanser riski yüksek bulunmadı.

Not: Meta-analiz çalışması, belirli bir konuda yapılmış birbirinden bağımsız birden çok çalışmanın sonuçlarını birleştiren ve elde edilen bulgularının istatistiksel analizini yapan en geniş kapsamlı araştırmalardır. Meta-analiz sonuçları, bilimsel anlamda en güçlü kanıtlardır.

- İlgili konu: Kanser yapıcı bir madde ne zaman kanser yapar?

Toplum gözlemine dayalı çalışmalar, mesleki plastik maruziyeti ile sinonazal (burun sinüsleri) kanseri arasında pozitif bir ilişki buldu. Danimarka'da yapılan bir çalışmada bu kanser için riskin 1.6 kat arttığı bulundu, ancak işte çalışma süresinin artması ile kanser riskinde bir artış görülmedi. Stirene maruz kalan 73 bin işçiyi kapsayan başka bir Danimarka araştırmasında, kanser riskinde artış görülmedi.

Akciğer kanseri için de karışık veriler bildirilmiştir. Birçok çalışma, plastik çalışanlarının stirene maruz kalması ve akciğer kanseri arasında ilişki olmadığını ortaya koymuştur. Bununla birlikte, 7970 işçinin bir vaka-kontrol çalışmasında, en az 1 yıl boyunca yüksek derecede stirenle maruz kalanlar arasında akciğer kanseri ile ilişkili mortalitede (yaşam kaybında) önemli bir artış bulundu.

Mesleki plastik maruziyeti ve hematolojik (kan ve kemik iliği kaynaklı) kanserler arasında tutarlı bir kanıt yoktur. Yine Danimarka toplumunun bir analizi, klirene yüksek maruziyetin, düşük maruziyetle karşılaştırıldığında akut miyeloid lösemi için hafif artmış bir riskle sonuçlandığını bulmuştur. Diğer çalışmalarda, stiren ve non-Hodgkin lenfoma, Hodgkin lenfoma, kronik lenfositik lösemi ve miyeloid lösemiye maruz kalma arasında tutarlı bir ilişki bulunmamıştır.

Sindirim sistemi kanserleri için de karışık veriler vardır. Özofagus (yemek borusu) kanseri için, Danimarka çalışmasında bir ilişki bulunmadı, ancak 37 bin güçlendirilmiş plastik işçisini kapsayan bir başka çalışma, 20 yıldan daha uzun süre hava kaynaklı stirene maruziyetle özofagus kanserine bağlı mortalitenin önemli ölçüde arttığını buldu. Aynı çalışmada ayrıca havadaki stiren maruziyeti ve pankreas kanseri arasında da anlamlı bir ilişki buldu. Kolorektal kanserler için bir meta-analiz çalışması, plastik ve kauçuk imalat sanayilerinde çalışanlar için bir risk artışı bulmamıştır.

Bisfenol A (BPA) ve kanser riski

Bisfenol A (BPA), iki hidroksifenil grubu barındıran, difenilmetanlar ve bisfenoller altında incelenen sentetik organik bir bileşiktir. Renksiz katı halde bulunan BPA, organik çözücülerle çözünse de suda çok az çözünür.

1957 yılından beri ticari anlamda üretimi devam eden BPA bazı plastiklerin ve epoksi reçinelerinin yapımında kullanılır. BPA-bazlı plastik daha berrak ve serttir. Bu nedenle su şişeleri, spor ekipmanları ve CD'lerde yoğun olarak kullanılır. BPA içeren epoksi reçineleri ise su borularını astarlamak için kullanılır. Bunun yanında birçok endüstriyel yiyecek-içecek kaplarının iç yüzeyini kaplamakta ve satış fişlerinde kullanılan termal kâğıtların yapımında kullanılır. 2015 yılında tahmini olarak 4 milyon ton üretilen BPA, dünya çapında en çok üretilen kimyasal maddelerden biridir.

2016 yılında, bisfenol A'nın (BPS) karsinojenik potansiyeline dair kapsamlı bir araştırma yayımlandı. Yazarlar, mevcut bilimsel kanıtlara göre, uzun süre BPA'ya maruz kalmanın Grup-2A karsinojen, yani insanlarda "muhtemelen" kanser yapıcı özellikte olduğunu bildirdi. Peki bu ne demek? Bir şeyin Grup-2A karsinojen olarak bildirilmesi, o maddenin hayvanlarda kanser yapıcı olduğuna dair yeterli kanıt bulunduğunu, fakat insanlarda kesin kanser yapar demek için daha fazla kanıta ihtiyaç olduğunu belirtmektedir. Bu araştırmanın yazarlarına göre BPA, özellikle meme ve prostat kanseri için riski artırmakta. Fakat hali hazırda "BPA, insanlar için bir kanser yapıcıdır" denilemez.

Daha çocukluk hatta anne karnından itibaen BPA'ya maruz kalmanın yaygınlığı, yetişkin maruziyetinin karmaşıklığı ve BPA'nın vücutta karmaşık metabolizması ile birlikte, kanser riski konusunda kesin sonuçlar çıkarmak için kesitsel, kısa süreli toplum bazlı çalışmaların kullanılmasını engellemektedir. Bunun yerine, uzun süreli takibi olan yaşam boyu BPA maruziyetini inceleyen büyük ölçekli insan çalışmalarına ihtiyaç vardır. Ne yazık ki, bu tür çalışmalar uygun olmayabilir, çünkü kanser vakalarının çoğu 50 yaşın üzerindeki bireylerde görülür.

Bağımsız araştırmacılar tarafından üretilen farelerde ve sıçanlarda, belirli dozun üstünde BPA'ya maruz kalmanın ardından meme kanseri riskinin arttığına dair ikna edici kanıtlar vardır. Yine bazı hayvan çalışmalarında BPA maruziyetinin prostat kanseri riskini arttırdığı bulundu. Dikkat edilirse, her iki kanser türü de hormona (östrojen ve testosteron) duyarlı kanserlerdir ve BPA'nın endokrin / hormonal sistem üzerindeki bilinen olumsuz etkileri ile bu bulgular tutarlıdır.

BPA ve kanser riski ilişkisinde "güçlü" kanıtlar şunları düşündürmektedir:

• BPA, kemirgen meme bezinde östrojenik etkileri ile bir endokrin bozucu görevi görür.
• Düşük BPA dozlarına doğum öncesi maruziyet, kemirgenlerin meme bezlerinde çoğalma ve apoptotik yollar da dahil olmak üzere meme bezi yapısal gelişimini değiştirir ve daha sonra meme kanseri riskini arttırır.
• Erken yaşam BPA maruziyeti, prostat ve meme kemirgenlerinin meme bezlerinde ifade edilen birkaç genin metilasyon düzenini değiştirir.
• BPA'nın, maruz kalma yolundan bağımsız olarak, insanlarda meme kanseri için kansinojen olması beklenebilir, ancak kanser yapıcılığı net değildir.

BPA ve kanser riski ilişkisine dair aşağıdaki durumlar daha az netlik taşımakta ve araştırılması gerekmektedir:

• BPA maruziyeti, hematolojik malignitelerinin (kan kanserleri) artması ve kemirgenlerde testis hücre tümörleri ile ilişkili olabilir.
• İnsan prostat dokusu, yaşlanma ile kansere karşı duyarlılığın artmasıyla sonuçlanan gelişimsel BPA maruziyetlerinden önemli ölçüde etkilenebilir.
• Yükselmiş idrar BPA düzeyleri, insanlarda prostat kanseri ile ilişkilidir ve prostat kanseri hastalarında bağımsız bir teşhis biyobelirteci olabilir.
• Erken yaşam BPA maruziyeti, kemirgenlerde basit over kistleri ve polikistik overlerin sıklığını arttırabilir.

Sonuç

Başta okyanuslar ve denizler olmak üzere plastiğin giderek artan bir çevre kirliliği nedeni olması hepimizi kaygılandırmaktadır. Fakat plastiğin önemli bir çevre sağlığı sorunu olması ile plastiğin insanlarda kansere yol açıp açmaması farklı konulardır. Konuya sadece kanser riski açısından bakılırsa, genel olarak "gündelik hayatta plastik kullanma kanser yapar" demek, mevcut bilimsel veriler ile mümkün değildir. Bu konudaki araştırmaların çoğu, plastik endüstrisinden çalışan ve stiren gibi bazı bileşenlere yüksek oranda maruz kalan işçileri kapsamaktadır ki, bu kişiler için bile veriler kesin değildir. Bu durumda plastiğe karsinojen demek için daha fazla bilimsel araştırmaya ihtiyacımız olduğu açıktır. Fakat plastiğin muhtemelen kanser yapıcı olarak sınıflanması, maruziyeti azaltma çabaları için yeterli görülmeli ve gündelik hayatta mümkün olduğu kadar az kullanmak için teşvik edici olmalıdır.

İlgili Konular:

- Kanserin sebepleri - kısaca - nelerdir?

- Hayvanlarda kanser oranları artıyor