Kemoterapi alan bireylerde değişen düzeylerde zihinsel fonksiyonlarda azalma sık görülür; kemobeyin olarak adlandırılan bu durum dikkat kaybı, konsantrasyon bozukluğu, çalışma belleği ve akıl yürütme işlevindeki bozulmaları kapsamaktadır. Zihinsel fonksiyonlarda azalma kalıcı veya geçici olabilmektedir. Kanserli hastalarda bu sorun karşısında ilk suçlanan etkenlerin başında kemoterapi gelmesine rağmen Dr. Tim A. Ahles ve çalışma arkadaşlarının yaptıkları bir çalışmada birçok faktörün bu süreçte zihinsel fonksiyonları etkilediği görülmüştür.

Dr. Ahles ve arkadaşlarının hastalarda tedavi öncesi ve sonrası zihinsel değişikliği içeren nöropsikolojik durum, beyin görüntüleme, genetik alt yapı ve hayvan çalışmalarını inceleyerek yaptıkları çalışmaya göre; yaş, hormon tedavisi (tek başına veya kemoterapiyle birlikte kullanım), cerrahi, cerrahiye bağlı genel anestezi, radyasyon tedavisi, tedavinin dozu, zamanlaması ve kanserin kendisinin zihinsel fonksiyonları etkilediği görülmüştür.

Bu durumda kanserle ilişkili zihinsel fonksiyonları kemobeyin olarak adlandırmak belki de yanlış veya eksik bir ifade olmaktadır.

Meme kanseri tedavisinde kullanılan tamoksifen veya anastrozol gibi hormon baskılayıcı ilaçlar hızlı ve etkili bir şekilde vücuttaki östrojen düzeyini değiştirmektedir. Bazı kadınlarda zihinsel fonksiyonlar sadece kemoterapi alımından çok etkilenmezken hormon tedavisi etkileyebilir veya ikisi beraber etkileyebilmektedir.

Bu alandaki çalışmaların diğer bir şaşırtıcı bulgusu ise meme kanserli bireylerin tedaviden önce yapılan ön değerlendirmeler sonucu zihinsel fonksiyonlarının beklenenden düşük olduğunun gözlenmesidir. Bu da kanserin direk kendi etkisinin olduğunu düşündürmektedir.

Bunların yanında genetik faktörler de zihinsel fonksiyonları etkilemektedir. Örnek olarak; DNA tamir mekanizmaları sayesinde birçok genetik faktör ve hasarlar tamir edilmektedir, DNA tamir mekanizması zayıf olan bireylerin kanser gelişimine yatkınlığı daha fazladır. Aynı zamanda Alzheimer veya Parkinson hastalıklarının da görülme olasılığı da artmaktadır. Yani temelde yatan genetik bir bozukluğun sonucu olarak hem kanser hem de zihinsel fonksiyon bozukluğuna neden olan hastalıklar gelişebilmektedir.

İlginizi Çekebilir:

Depresyon, stres, anksiyete, hatta uyku bozukluğu ve yorgunluk gibi fiziksel etmenler de zihinsel fonksiyonları etkilemektedir. Geçmiş çalışmalar göz önüne alındığında meme kanseri tedavisi gören bireylerin %17-75 gibi geniş oranlarda zihinsel fonksiyonlarda bozulma görülmektedir. Çalışmalar arası bu kadar fark görülme sebeplerinden birisi de bazı çalışmalarda depresyon, endişe, stres gibi psikososyal durumların göz önüne alınmamasından kaynaklanmaktadır.

Zihinsel fonksiyon üzerine yapılan çoğu çalışma kadınlar ve meme kanseri üzerinedir. Bu çalışmalardan elde edilen bilgilerin diğer kanser türleri ve tedavilerine ne kadar genellenebileceği tam net değildir. Fakat prostat kanserinin tedavisinde kullanılan testosteron hormonu baskılama (androjen ablasyon) tedavisinin de zihinsel fonksiyonları etkilediği düşünülmektedir. Çünkü kadınlarda ki östrojen gibi erkeklerde de testosteron zihinsel fonksiyonlar açısından önemlidir. Östrojen sözlü ve yazılı bellek becerilerinde etkiliyken, testosteron ise görsel ve uzaysal (3 boyut) beceriler açısından önemlidir.

En Sık Görülen Problemler

Hemen hemen tüm hastalar kısa süreli bellek kaybından şikayetçidir. Fakat bu bireylerin kısa süreli hafızalarını test ettiğimiz zaman oldukça normal olduğunu gözlemleriz.

Bilişşel rezervi daha geniş olan eğitim seviyesi yüksek bireylerin kemoterapi veya travmadan daha az etkilendiği de görülmüştür.

Cinsiyet Farklılıkları

Bu alanda yapılan çalışmalın çoğu meme kanseri üzerine yapıldığı için erkeklerde tam olarak etkilenme yüzdesi belirlemek zor. Fakat lenfoma, lösemi ve prostat kanseri üzerine yapılan bazı çalışmalarda erkeklerinde zihinsel fonksiyonlarının etkilendiği gözlenmiştir.

Risk Değerlendirmesi

Zihinsel fonksiyonlarda azalmanın hangi bireylerde daha fazla görüldüğü veya nasıl korunacağımız konusunda şimdilik net bir bilgimiz olmasa da zihinsel fonksiyonlarda azalmanın mekanizması, hangi bireylerin daha fazla risk altında olduğu, ne oranda görüleceği güncel araştırma konularından bir tanesidir.

Kanserle İlişkili Zihinsel Fonksiyonlarda Azalma Nasıl Tedavi Edilir?

Bazı çalışmalarda hafızayı güçlendirme, dikkat bozukluğu ve uykusuzluk açısından modafinilin olumlu etkileri olduğu görülmüştür. Ayrıca medilfenidatın da hafızayı güçlendirme ve konsantrasyonu artırma açısından etkili olduğu görülmüştür. Online beyin egzersizleri üzerine yapılan çalışmalarda ise umut verici sonuçlar elde edilmiştir.

Yüksek kalitede ileri görüntüleme yöntemlerinin kullanıldığı, tedavi öncesi ve sonrası zihinsel aktivite değişiklerinin gözlemlendiği çalışmalar devam etmektedir. Günümüz için klinik açıdan kesin yaklaşımlar bulunmasa da ilerleyen zamanlarda klinik bakıma yerleşebilecek gelişmeler yaşanması ümit edilmektedir.