Kanser Rehabilitasyonunda Devrim – Sanal Gerçeklik (VR) ile Yenilikçi Tedavi Yöntemleri

Kanser ve tedavilerinin neden olduğu ağrı, kaygı, bulantı veya nöropati gibi yan etkiler, hastaların günlük aktivitelerini ve planlı egzersizlerini yapmalarını zorlaştırır. Bu yan etkiler, hastaların yaşam kalitesini düşürmekte ve hareketsizlik ile kas kaybına yol açabilmektedir.

Kanser rehabilitasyonu (onkolojik rehabilitasyon), kanser tedavisi gören hastaların fiziksel, psikolojik ve sosyal iyilik hallerini iyileştirmeyi amaçlayan bir süreçtir. Bu rehabilitasyon, tedavi süresince ve sonrasında hastaların yaşam kalitelerini artırmak, yan etkileri en aza indirmek ve günlük aktivitelerine daha rahat devam etmelerini sağlamak için önemlidir.

Günümüzde teknolojinin gelişmesi, kanser rehabilitasyonunda tedavi sırasında oluşabilecek yan etkileri en aza indirme konusunda bize yardımcı olmaktadır. Bu gelişmelerden biri de sanal gerçeklik (VR= virtual reality) teknolojisidir.

VR teknolojisi, son yıllarda tıp alanında yenilikçi bir yaklaşım olarak dikkat çekmektedir. Kanser rehabilitasyonunda sanal gerçekliğin kullanımı, hastaların fiziksel, psikolojik ve sosyal iyileşme süreçlerini desteklemeye yönelik önemli bir potansiyel sunmaktadır.

VR uygulamaları, hastalara sanal ortamlar aracılığıyla

• ağrı kontrolü,
• egzersiz yapma,
• stres yönetimi,
• uyku problemleri ve
• hasta eğitimi gibi konularda yardımcı olabilmektedir.

Bu teknoloji, kanser tedavisi gören bireylerin yaşam kalitesini artırmaya yönelik yeni ve etkili bir araç olarak öne çıkmakta, tedavi süreçlerinde karşılaşılan zorlukların üstesinden gelinmesine katkı sağlamaktadır. Örneğin, sanal ortamlar sayesinde hastalar, geleneksel rehabilitasyon yöntemlerinin sınırlamalarını aşarak daha motive edici bir rehabilitasyon deneyimi yaşayabilirler. Ayrıca, Sanal Gerçekliğin sunduğu etkileşimli ve kişiselleştirilmiş deneyimler, tedaviye uyumu artırarak hastaların iyileşme süreçlerine aktif katılımını teşvik edebilir. Bu bağlamda, VR’nin kanser rehabilitasyonundaki yeri, gelecekte daha da önem kazanacak ve sağlık hizmetlerinde devrim yaratabilecek bir potansiyele sahiptir.

Kronik Ağrı Tedavisinde Sanal Gerçeklik Programının FDA Onayı

Kronik ağrı tedavisinde kullanılan sanal gerçeklik (VR) programı EaseVRx’in Kasım 2021'de FDA tarafından onaylanması, bu alanda büyük bir ilgi uyandırdı ve sanal gerçeklik teknolojisinin etkinliğini kanıtladı. EaseVRx, kronik bel ağrısı olan hastalarda bilişsel davranış terapisi ve diğer davranışsal yöntemleri kullanarak ağrının azaltılmasına yardımcı olurken, yapılan klinik çalışmalar, bu teknolojinin ağrı yönetiminde başarılı sonuçlar verdiğini göstermiştir. Bu onay, VR tabanlı tedavi yöntemlerinin potansiyelini ortaya koyarak, kronik ağrı tedavisinde yeni ve etkili bir yaklaşım olarak benimsenmesine yol açtı.

EaseVRx aynı zamanda bir gamification (oyunlaştırma) örneğidir. Bu teknoloji, interaktif ve eğlenceli içerikler sunarak kullanıcıların dikkatini dağıtmayı ve tedaviye bağlı kalmayı artırmayı amaçlar. Bu sayede, ağrı yönetimi ve rehabilitasyon süreci daha katlanılabilir ve motive edici hale gelir.

VR Gözlüklerinin Genel Çalışma Prensibi

VR, bir bilgisayar simülasyon sistemi aracılığıyla çalışan ve kullanıcıların sanal/yapay bir ortamda etkinlikleri deneyimlemelerini ve gerçekleştirmelerini sağlayan yenilikçi bir teknolojidir. Mekanizması, sesler, görseller ve dokunsal uyarım gibi duyusal uyaranları üç boyutlu bir sanal dünyaya dahil eder. Fiziksel olarak mevcut olma algısını ortaya çıkarır, dolayısıyla kullanıcıların çevreleriyle etkileşime girmesine olanak tanır.

Sağlık hizmetlerinde VR, kanser tedavisi ile ilişkili belirti ve şikayetleri yönetmek için invaziv olmayan bir yöntem olarak yararlanılır. VR sistemleri, stereografik potansiyele sahip başa monte cihazlar (HMD'ler) ve kulaklıklar, 3D gözlükler, vücut izleme sensörleri ve eldiven ve joystickler gibi giriş cihazları dahil olmak üzere diğer somatosensoriyel cihazlar olarak mevcuttur. Bu, gerçek ve sanal dünya arasındaki uçurumun kapatılmasına yardımcı olur, böylece kullanıcı ile sanal ortam arasında etkileşimli geri bildirim için bir fırsat sağlar.

Son zamanlarda, VR, kanser tedavisi gören hastaları desteklemek ve acılarını en aza indirmek için umut verici bir teknoloji aracı olarak ortaya çıktı. Ağrı, yorgunluk, anksiyete, depresyon ve bilişsel işlev bozukluğunu hafifletmede dikkat dağıtıcı bir müdahale olarak işlev görür ve zihin rahatlatıcı sahneler oynatarak, sanal etkileşim ve geri bildirim yaratarak veya göreve dayalı bir aktiviteye girerek veya hatta müzik terapisi ile birleştirerek çeşitli şekillerde kullanılabilir. VR-rehberli oturumlar zihin rahatlama veya meditasyon için de kullanılabilir. VR, işlevselliği geliştirmek ve günlük yaşam aktivitelerini teşvik etmek için fiziksel rehabilitasyonda önemli bir uygulamaya sahiptir.

Kanser Tedavisinin Yol Açtığı İşlev Bozuklukları ve Egzersiz Rehabilitasyonunun Önemi

Kanser tedavisinin çeşitli derecelerde işlev bozukluklarına yol açtığını gösteren çalışmalarda, pediatrik hastalarda işlev bozukluğu oranının %20’ye yakın olduğunu, yetişkin hastalarda ise %50’yi aştığını göstermiştir. Yaygın işlev bozuklukları arasında;

• kemoterapinin neden olduğu nöropati,
• cinsel işlev bozukluğu,
• kansere bağlı yorgunluk,
• kansere bağlı uyku bozukluğu,
• bilişsel bozukluk,
• meme kanserinde postoperatif sendromlar,
• kardiyopulmoner fonksiyon bozukluğu yer alır.

Bu işlev bozuklukları hastaların yaşam kalitesini önemli ölçüde azaltır ve sağlık sistemi üzerindeki ekonomik yükü artırır. Aerobik direnç, esneklik ve nöromusküler antrenmanı içeren egzersiz rehabilitasyonu bir tedavi yöntemi olarak geniş çapta tartışılmaktadır.

Egzersiz rehabilitasyonunun kansere bağlı işlev bozukluklarını önemli ölçüde iyileştirebildiği gösterilmiştir. Yapılan çalışmalarda, pelvik taban kas egzersizleri gibi egzersiz rehabilitasyonunun cinsel işlevi iyileştirebileceği; dayanıklılık, direnç ve denge eğitimini içeren 8 haftalık bir egzersiz rehabilitasyonu programından sonra kemoterapi kaynaklı nöropatide önemli bir iyileşme olduğunu gösteren sonuçlar bildirilmiştir.

Sanal Gerçeklik Tabanlı Egzersiz Rehabilitasyonu (VR-ER)

Sanal gerçeklik tabanlı egzersiz rehabilitasyonu (VR-ER), VR ve egzersiz rehabilitasyonunu birleştiren umut verici bir girişimdir. VR-ER, güvenli ve gerçekçi sahneler sağlamak için vücut izleme ile birlikte bir üç boyutlu ortam oluşturmak için sanal gerçekliği kullanır. Çalışmalar, VR-ER'in çeşitli hastalıklardan ortaya çıkan işlev bozukluklarını etkili bir şekilde iyileştirdiğini öne sürmüştür. Denge ve koordinasyon problemi yaşayan hastalarda VR teknolojisi, fizik tedavinin faydalarına ek olarak çok duyusal sanal gerçeklik tabanlı egzersiz rehabilitasyonu programı sayesinde yürüyüş ve denge rehabilitasyonunu sanal bir senaryo ile sağlamaktadır. Geleneksel rehabilitasyon yöntemlerinin yetersiz kaldığı vakalarda bu şekilde sanal gerçeklik tabanlı egzersizler umut vadedici olmaktadır.

Onkolojide VR Çalışmaları

Sanal gerçeklik gözlüklerinin kanserli hastaların rehabilitasyonunda kullanımına dair çeşitli çalışmalar ve makaleler bulunmaktadır. Bu teknoloji, hastaların rehabilitasyon deneyimini çeşitli yollarla iyileştirme potansiyeline sahiptir:

1. Fiziksel Rehabilitasyon: VR tabanlı egzersiz programları, rehabilitasyon egzersizlerini daha ilgi çekici ve etkili hale getirmek için kullanılmaktadır. Örneğin, VR seansları sanal rafting, cross-country koşusu ve diğer interaktif oyunlar gibi aktiviteleri içerebilir (gamification). Bu egzersizler, genellikle fizyoterapistler tarafından denetlenir ve güvenlik ile etkinlik sağlanır. Bu şekilde egzersizler sayesinde hastaların kas gücünü, dengesini ve genel fiziksel dayanıklılığını artırabilir. Kronik Obstrüktif Akciğer Hastalığı (KOAH) hastaları üzerinde yapılan çalışmalar, bu tür rehabilitasyonun akciğer kanseri rehabilitasyonunda da benzer fayda sağlayabileceğini göstermiştir.

2. Psikolojik Faydalar: VR, kanser tedavisi gören hastaların kaygısını azaltmaya ve genel psikolojik iyi oluşlarını iyileştirmeye yardımcı olabilir. Ağrı ve stresi uzaklaştıran deneyimler sunarak, hastaların hastalıklarının psikolojik yükünü yönetmelerine yardımcı olur. Cancer Research UK tarafından yürütülen bir çalışma, VR deneyiminin kanser tedavisi gören kişilerin stres ve anksiyetesini azaltmada yardımcı olup olmadığını araştırmıştır. Sonuçlar, VR'nin katılımcıların stres, anksiyete, yorgunluk ve genel yaşam kalitesi üzerinde olumlu etkileri olduğunu göstermiştir.

3. Hasta Eğitimi ve Katılımı: VR ayrıca hastaların durumları ve tedavileri hakkında eğitim almalarını sağlar. Örneğin, hastalar akciğerlerini görselleştirip, radyasyon gibi tedavilerin tümörlerine nasıl etki ettiğini anlayabilirler. Bu eğitimsel yön, hastaların tedavi süreçleri hakkında daha fazla bilgi sahibi olmalarını ve sürece daha fazla katılım göstermelerini sağlayarak uyum ve sonuçları iyileştirebilir. ACCC (Association of Community Cancer Centers) tarafından yayımlanan bir blog yazısında, VR'nin hasta eğitiminde nasıl yenilikçi bir araç olarak kullanıldığını incelemiştir. VR, hastaların tanılarını daha iyi anlamalarına ve sağlık sağlayıcılarıyla paylaşılan karar verme süreçlerine katılımlarına yardımcı olmaktadır​. Practical Radiation Oncology dergisinde yayımlanan bir çalışma, uygun fiyatlı bir akıllı telefon tabanlı VR hasta eğitim platformunun geliştirilmesini ve etkinliğini değerlendirmeyi amaçlamıştır. Çalışmada, meme, pelvis ve baş-boyun bölgelerine özgü VR videoları, bir hastanın standart radyoterapi randevularını ilk kişisel perspektiften göstermek için 360 derece kamerayla çekilmiştir. VR videolarının, tedavi sürecindeki hastaların kaygı düzeylerini azaltmada ve tedavi sürecine aşinalığı artırmada etkili olduğu bulunmuştur.

4. Ağrı Yönetimi: VR teknolojisi, ağrı yönetiminde de önemli bir rol oynar. Özellikle kemoterapi ve radyoterapi gibi ağrılı tedavi süreçlerinde, hastaların ağrı algısını azaltarak tedaviye bağlı rahatsızlıklarını hafifletebilir. VR'nin ağrılı tıbbi işlemler sırasında akut ağrıyı azaltmak ve palyatif bakımda terminal hastaların semptomlarını hafifletmek için de kullanılıyor. J Clin Med dergisinde yayımlanan bir çalışmada, VR'nin kolonoskopi kaynaklı anksiyete ve ağrıyı azaltmadaki etkisini değerlendirmeyi amaçlamıştır. Çalışmada, klinik deneylerin sistematik bir incelemesi yapılmış ve VR'nin, konvansiyonel sedasyon kadar etkili olduğu, sedasyon kullanılmayan hastalarda ise istatistiksel olarak anlamlı bir azalma sağladığı bulunmuştur. Ayrıca, VR ile hasta eğitimi, kolonoskopi öncesi hasta anksiyetesini azaltmada ve bağırsak hazırlığının kalitesini artırmada etkili olmuştur. 

5. Genel Yaşam Kalitesi: VR'nin sunduğu çeşitli aktiviteler ve rahatlatıcı ortamlar, hastaların genel yaşam kalitelerini artırır. Hastalar, sanal ortamlarda stres atabilir, eğlenebilir ve bu sayede tedavi sürecinde moral ve motivasyonlarını yüksek tutabilirler.

Sonuç olarak, VR gözlüklerinin kanser rehabilitasyonunda çok yönlü faydaları bulunmaktadır. Fiziksel, psikolojik ve eğitimsel alanlarda sağladığı katkılar, bu teknolojinin kanser tedavisinin önemli bir parçası haline gelmesini sağlamaktadır. Bu faydalara ek olarak, radyoterapi sürecinde doğru pozisyonlamayı ve tedavi hedeflerini belirlemek için özellikle prostat ve meme kanseri gibi radyoterapi gerektiren kanser türlerinde kullanılabilir.

Kanser Sebepli Uyku Problemlerinde VR Kullanımı

Kanser hastalarında sık karşılaşılan bir diğer problem uyku sorunudur. Kemoterapi, radyoterapi ve diğer kanser tedavileri; mide bulantısı, yorgunluk ve hormon dengesizlikleri gibi yan etkilere neden olabilir. Bu etkiler de uyku düzenini bozabilir. Bunlar haricinde hastanın yaşadığı stres, anksiyete, ağrı ve rahatsızlık da uyku sorununa yol açmaktadır.

Kanser hastalarının uyku problemini yönetmek için VR teknolojisinin kullanıldığı bazı araştırmalar vardır. Yapılmış bir çalışmada metastatik meme kanseri olan kadınlar üzerinde yapılan pilot bir denemede, VR terapilerinin anksiyete ve depresyon belirtilerini azaltarak hastaların uyku kalitesini iyileştirdiği gözlemlenmiştir. Bu çalışmada, katılımcılar VR deneyimlerini ev ortamında düzenli olarak kullanmış ve sonuçlar VR’nin semptom yönetiminde etkili olduğunu göstermiştir.

Bir başka araştırmada ise, terminal dönemdeki kanser hastalarında VR’nin ağrı ve stres gibi fiziksel ve duygusal semptomları yönetmede kullanılabileceğini ve bu sayede hastaların daha rahat bir uyku deneyimi yaşayabileceğini belirtmektedir.

Bu tür çalışmalar, VR teknolojisinin kanser hastalarının uyku problemlerini yönetmede potansiyel olarak faydalı bir araç olabileceğini göstermektedir. Ancak bu teknolojinin daha uygun kullanımı hakkında daha fazla bilgi edinmek ve bireysel durumunuza uygun bir tedavi planı oluşturmak için sağlık profesyonellerine danışmanız önerilir.

Meme Kanseri Hastalarında VR Kullanımı

Kanserde VR kullanımı, en yaygın olarak meme kanserinde araştırılmıştır. Kanserde VR kullanımının en yaygın olarak meme kanserinde araştırılmasının nedeni, meme kanserinin yaygınlığı ve tedavi sürecinin uzunluğu nedeniyle hastaların fiziksel ve psikolojik destek ihtiyacının yüksek olmasıdır.

Meme kanserli hastalarda rehabilitatif önlemler, esas olarak geleneksel fizyoterapi, kinezyoterapi ve masaj teknikleri gibi çeşitli yöntemlerle sunulabilen üst ekstremite hareketliliğini iyileştirmeyi amaçlamaktadır. Öte yandan, daha farklı görev odaklı programlar, geleneksel tekrarlayan hareket egzersizlerinden daha iyi sonuçlara sahip olduğunu gösteren günlük yaşam aktivitelerine uyarlanabilirlik sunar. Teknolojideki son gelişmeler, rehabilitasyonu değiştirmeye ve kansere bağlı belirti-şikayetleri yönetmek için invaziv olmayan teknikler sunmaya büyük ölçüde katkıda bulunmuştur. Sanal gerçeklik, hem psikolojik hem de fiziksel olarak meme kanseri tedavisinin sonuçlarını en aza indirmek için etkili bir teknik olarak işlev gören böyle bir araçtır. Üst ekstremitede işlevselliği ve günlük yaşam aktivitelerini geliştirmede geleneksel fizyoterapi kadar etkilidir.

VR tabanlı müdahaleler, meme kanserinin rehabilitatif yönetiminde yeni bir görünüm ortaya koydu. Ağrı, yorgunluk, anksiyete, depresyon, bilişsel işlev bozukluğu ve günlük yaşam aktivitelerini engelleyen eklem hareket açıklığı kısıtlamaları dahil olmak üzere meme kanseri tedavisini takip eden semptomların zorluğunun üstesinden gelmek için mükemmel bir invaziv olmayan yaklaşım olduğunu kanıtlamıştır. Bilgisayarlar, TV ve cep telefonları da dahil olmak üzere çok sayıda VR tabanlı rehabilitasyon aracı ve cihazı mevcuttur. Bununla birlikte, bazı sınırlamalar hala VR'nin yaygın kullanılabilirliğini ve kullanımını engellemektedir. Bunlar arasında siber hastalık, rahatsız edici kulaklıklar, kullanıcı rahatsızlığı ve isteksizliği ve yüksek ekipman maliyeti yer alır.

VR Kullanımında Dikkat Edilmesi Gerekenler – Olası Yan Etkiler

Kanser rehabilitasyonunda VR teknolojisinin kullanımı, hastaların fiziksel, duygusal ve psikolojik iyileşmelerini desteklemek için yenilikçi ve etkili bir yöntem olarak öne çıkmaktadır. Ancak, bu teknolojinin uygulanmasında dikkate alınması gereken bazı önemli hususlar bulunmaktadır.

• Olası Yan Etkiler: Sanal gerçeklik kullanımının olası yan etkileri arasında yer alan siber hastalık (cybersickness), literatürde Virtual Reality Symptom Questionnaire kullanılarak ölçülmüştür. Bu yan etkiler, baş dönmesi, mide bulantısı ve denge sorunları gibi belirtiler içerebilir.
• Hasta Güvenliği: VR uygulamalarının hastalar için güvenli olduğundan emin olunmalıdır. Özellikle baş dönmesi, mide bulantısı veya denge sorunlarına neden olabilecek VR deneyimlerinde bu husus çok önemlidir. Ayrıca, VR cihazlarının (gözlük veya kulaklık) temizliği ve hijyenine dikkat edilmelidir.
• Kişiselleştirilmiş Uygulamalar: Her hastanın rehabilitasyon ihtiyaçları farklıdır. Bu nedenle, VR programları hastaların spesifik ihtiyaçlarına ve sağlık durumuna göre özelleştirilmelidir. Hasta geri bildirimleri düzenli olarak alınarak VR uygulamalarının etkinliği ve hastaya uygunluğu sürekli değerlendirilmelidir.
• Uzman Gözetimi: VR terapileri mutlaka alanında uzman sağlık profesyonelleri tarafından yönlendirilmelidir. Fizyoterapistler, psikologlar veya onkoloji uzmanları gibi uzmanlar, hastaların VR terapilerinden doğru ve etkili şekilde faydalanmasını sağlar. Rehabilitasyon süresi boyunca hastaların durumları yakından izlenmeli ve gerektiğinde müdahale edilmelidir.

Bu hususlara dikkat ederek, VR teknolojisinin kanser rehabilitasyonunda en etkili ve güvenli şekilde kullanılmasını sağlamak mümkündür.