Demir eksiliği anemisi belirtileri, nedenleri ve tedavisi
Demir Eksikliği: Küresel ve Görünmez Bir Salgın
Demir eksikliği, dünya genelinde 2 milyardan fazla kişiyi etkileyen ve klinik pratikte en sık karşılaşılan beslenme kaynaklı sorunlardan biridir. Orta-Batı Afrika ve Güney Asya’da daha yaygın olmakla birlikte, doğurganlık çağındaki kadınlar ve gebeler ile hızlı büyüme dönemindeki çocuklar en yüksek risk gruplarını oluşturur.
Demir, hücresel solunum, enerji üretimi, DNA sentezi ve hücre çoğalması için elzemdir. Vücut, demiri geri dönüşümlü kullanır; örneğin yaşlanan eritrositlerin yıkımıyla açığa çıkan demir tekrar kazanılır. Bu dengenin bekçisi olan hormon hepsidin (hepcidin), demir emilimini ve salınımını ince bir ayarla düzenler. Hem eksiklik hem fazlalık zararlıdır; bu nedenle demir dengesinin korunması kritik önemdedir.
Yazının Bölümleri
- Demir eksikliği belirtileri
- Demir eksikliği nedenleri (gelişmekte/gelişmiş ülkeler, özel riskler)
- Tanısal yaklaşım (laboratuvar ve ayırıcı tanı)
- Tedavi: Ağızdan ve damar içi demir, dozlama, yan etkiler
- Özel durumlar: Gebelik, kalp yetmezliği, böbrek yetmezliği, enfeksiyon riski
- Pratik öneriler ve hasta eğitimi
Demirin Biyolojisi Kısaca: Hepsidin, Emilim ve Geri Dönüşüm
- Emilim: Başlıca duodenum ve proksimal jejunum. C vitamini emilimi artırır; çay/kahve/kalsiyum azaltır.
- Taşıma & Depo: Transferrin ile taşınır; ferritin ve hemosiderin ile depolanır.
- Hepsidin: Yüksek olduğunda enterosit ve makrofajlardan demir salınımını kısar; inflamasyon hepsidini yükseltebilir (fonksiyonel eksiklik).
- Geri dönüşüm: Eritrosit yıkımıyla çıkan demirin çoğu tekrar kullanılır; bu nedenle kronik kan kaybı dengeyi hızla bozar.
Demir Eksikliği Belirtileri Nelerdir?
Demir eksikliği ve demir eksikliği anemisi çoğu zaman sinsi seyreder. Tanısız birey oranı yüksektir.
- Yaygın belirtiler: Halsizlik, çabuk yorulma, baş dönmesi, çarpıntı, nefes darlığı (eforla), baş ağrısı.
- Bilişsel/psikososyal: Dikkat ve kısa süreli hafızada azalma, konsantrasyon güçlüğü, iş/okul veriminde düşüş.
- Fizik bulgular: Cilt ve konjonktivada solukluk, tırnaklarda kaşıklaşma (koilonişi), saç dökülmesi, ağız köşelerinde çatlak.
- Nörolojik/uyku: Huzursuz bacak sendromu ilişkili olabilir.
- Çocuk/ergen: Bilişsel performans ve psikomotor gelişimde gecikme.
- Gebelik: Ciddi eksiklikte erken doğum, düşük doğum ağırlığı ve anne-bebek olumsuzlukları artar.
- Kalp yetmezliği: Anemi olmasa bile demir eksikliği yaşam kalitesini ve efor kapasitesini düşürür.
Demir Eksikliği Neden Olur?
Gelişmekte Olan Ülkelerde Öne Çıkan Nedenler
- Yetersiz alım ve düşük biyoyararlanım: Etçe fakir, tahılca zengin diyet; fitatlar non-hem demir emilimini azaltır.
- Paraziter enfeksiyonlar: Kancalı kurtlar, schistosomiazis → kronik mikst kan kaybı.
- Yoksulluk/lojistik: Çeşitli besine erişimde güçlük, gıda zenginleştirme programlarının yetersizliği.
Gelişmiş Ülkelerde Öne Çıkan Nedenler
- Beslenme örüntüsü: Sıkı vejetaryen/vegana yakın diyetlerde non-hem demire bağımlılık.
- Emilim bozukluğu: Çölyak, atrofik gastrit, H. pylori; uzun süreli PPI kullanımı.
- Kronik kan kaybı: Gastrointestinal sistem (ülser, polip, anjiodisplazi, malignite), sık kan bağışı, menoraji.
- Düzenli kan bağışçıları (depo takibi gerekebilir).
- NSAİİ ve antikoagülan kullanımı → gizli kan kaybı.
- Son dönem böbrek yetmezliği: Diyalizde kan kaybı, inflamasyon, hepsidin artışı.
- Obezite ve kronik inflamasyon: Hepsidin artışı ile fonksiyonel eksiklik.
- Kalp yetmezliği: Demir eksikliği prevalansı artar; fonksiyonel kapasite etkilenir.
Bu grupta demir eksikliği anemisi sindirim sisteminde kronik kan kaybı ve malignite dahil ciddi nedenlerin işareti olabilir. Oral tedaviye yanıtsız veya klinik öykü ile açıklanamayan olgularda gastroskopi ve kolonoskopi, gerekirse video kapsül endoskopi önerilir.
Tanısal Yaklaşım: Hangi Testler, Nasıl Yorumlanır?
- Hemoglobin (Hb) & MCV: Anemide sıklıkla mikrositoz (düşük MCV); erken dönemde normositoz olabilir.
- Ferritin: En özgül depo göstergesi; düşük ferritin demir eksikliğini destekler. Not: Ferritin akut faz reaktanıdır; inflamasyonda yalancı yüksek olabilir.
- Transferrin saturasyonu (TSAT): Düşüktür (<%20).
- CRP/ESR: İnflamasyon varlığında “fonksiyonel demir eksikliği” olasılığını düşünün.
- Çölyak taraması, H. pylori değerlendirmesi: Özellikle oral tedaviye yanıtsızlıkta.
- sTfR (çözünür transferrin reseptörü): İnflamasyondan daha az etkilenir; gerek seçilmiş olgularda.
| Parametre | Demir Eksikliğinde Beklenen | Not |
|---|---|---|
| Hb | ↓ (hafif-orta-ağır) | Erken evrede normal olabilir |
| MCV | ↓ (mikrositoz) | Normositoz da görülebilir |
| Ferritin | ↓ | İnflamasyonda yalancı normal/yüksek |
| TSAT | ↓ (<%20) | Transferrin ↑ olabilir |
| CRP | Normal / ↑ | ↑ ise fonksiyonel eksiklik düşün |
| sTfR | ↑ | Seçilmiş durumlarda yardımcı |
Demir Eksikliği Tedavisi
Temel İlke
İki ekseni birlikte yönetiyoruz: (1) Demir takviyesi ile depoları doldurmak, (2) altta yatan nedeni bulup düzeltmek (kan kaybı, emilim bozukluğu, enfeksiyon vb.).
Ağızdan (Oral) Demir
- Formlar: Demir sülfat (yaygın), glukonat, fumarat → hepsi etkilidir.
- Erişkin doz: Günlük 100–200 mg elementer demir (bölünmüş dozlar tolere edilebilirliği artırır).
- Çocuk: 3–6 mg/kg/gün elementer demir.
- Emilimi artıran: C vitamini (portakal suyu, tablet), aç karnına almak (tolere edilemezse hafif yemekle).
- Emilimi azaltan: Çay, kahve, süt/kalsiyum, antasit/PPI, fitat-zengin gıdalar (tüketim aralığını açın).
Tedavi süresi genellikle 3–6 ay; hedef yalnızca Hb’yi düzeltmek değil, ferritini de normale taşımaktır.
- Sık: Bulantı, epigastrik rahatsızlık, kabızlık/ishal, metalik tat.
- İpuçları: Dozu bölmek, düşük dozla başlamak, farklı tuza geçmek, gün aşırı yaklaşımı değerlendirmek.
- Not: Dışkı renginde koyulaşma beklenen ve zararsız bir etkidir.
Damar İçi (Parenteral) Demir
- Endikasyonlar (özet): Şiddetli eksiklik ve hızlı düzeltme gereksinimi, oral yanıtsızlık, belirgin malabsorpsiyon, İBH alevlenmesi, kronik böbrek yetmezliği (özgül protokoller) vb.
- Artıları: Depoların hızlı dolumu, bağırsak emilimine bağımlı olmaması.
- Eksileri: Maliyet, nadir aşırı duyarlılık riski; hastane koşulunda, yavaş infüzyon ve yakın gözlemle.
Yaklaşık doz hesaplama: Ağırlık(kg) × 2.3 × Hb ihtiyacı (g/dL) + 500–1000 mg (depo için). Uygulama rejimi kullanılan preparata göre değişir.
Belirgin doku hipoksisi bulguları (anjina, ağır kalp yetmezliği) ve şiddetli semptomatik anemi varlığında eritrosit süspansiyonu gerekebilir. Her 1 ünite ~200 mg demir içerir; ancak altta yatan neden yine araştırılmalıdır.
Sıtmanın endemik olduğu bölgelerde, geniş ölçekli demir takviyesi programları parazitemiyi etkileyebilir; risk-yarar dengesi dikkatle gözetilmeli, eşlik eden sıtma kontrol stratejileri ile entegre edilmelidir.
Özel Durumlar
- Gebelik: Artan gereksinim → tarama ve profilaksi politikaları; tolere edilemiyorsa IV seçenekler trimester ve kılavuzlara göre.
- Kalp Yetmezliği: Demir eksikliği (anemi olsun/olmasın) fonksiyonel kapasiteyi azaltır; IV demir belirli alt gruplarda değerlendirilebilir.
- Kronik Böbrek Yetmezliği: Diyalizde IV demir sık kullanılır; ESA ile kombine stratejiler.
- Obezite/İnflamasyon: Hepsidin yüksekliği nedeniyle fonksiyonel eksiklik; altta yatan inflamasyonu yönetmek şarttır.
Pratik Öneriler ve Hasta Eğitimi
- Demir ilacını C vitamini ile ve çay/kahveden ayrı alın.
- PPI/antiasit kullanıyorsanız saatleri ayırın; gerekirse hekimle azaltım/alternatif planlayın.
- 3–4 haftada Hb yanıtı beklenir; depoları doldurmak için tedaviye 3–6 ay devam.
- Yan etki olursa dozu bölün, forma geçin veya gün aşırı stratejisini sorun.
- Yanıtsızlıkta: uyum, H. pylori/çölyak, kan kaybı araştırılmalı.
Hızlı SSS
Ferritinim normal ama demirim düşük olabilir mi? İnflamasyonda ferritin yükselir; TSAT ve klinik bağlamla birlikte yorumlanır.
Bitkisel beslenenlerde neye dikkat? C vitamini ile birlikte alım, fitatları azaltan hazırlama yöntemleri (ıslatma, fermantasyon), gerekirse takviye.
Ne zaman endoskopi? Erkekler, postmenopozal kadınlar, yanıtsızlık veya açıklanamayan anemi varlığında düşük eşik.
Sonuç: Demir Eksikliği Yönetimi Bir Maraton
Demir eksikliği yaygın, çoğu kez fark edilmeyen ama etkisi geniş bir sorundur. Başarılı yönetim; doğru tanı, uygun takviye ve altta yatan nedenin titizlikle düzeltilmesine dayanır. Özelleştirilmiş dozlama, yan etki yönetimi ve gerektiğinde IV demir seçenekleriyle uzun dönem nükslerin önüne geçmek mümkündür.
Not: Bu içerik hekim bilgilendirmesine yöneliktir; hasta yönetiminde bireysel klinik durum ve güncel kılavuzlar esas alınmalıdır.
Clara Camaschella,M.D.
Iron-Deficiency Anemia.
N Engl J Med 2015
